1
O‘ZBEKISÒON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
Toshkent — «ILM ZIYO» — 2016
AVTOTRANSPORT VOSITALARIDA
YO‘LOVCHILAR TASHISHNI
TASHKIL ETISH
2
UO‘Ê: 629.014.6(075 32)
KBK 39.38
Q 75
Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi ilmiy-metodik
birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
SH.O. BUTAYEV
— TAYI «Avtomobillarda tashishni
tashkil etish va logistika» kafedrasi professori, iqtisod
fanlari doktori;
SH.I. XOLMUXAMEDOV
— TAYKHK «Yuk tashish»
kafedrasi mudiri, iqtisod fanlari nomzodi, dotsent.
T a q r i z c h i l a r:
M u a l l i f l a r :
J.R. Qulmuhamedov, K.M. Nazarov,
M.Sh. Shukurova, N.Z. Arifjonova
O‘quv qo‘llanmada O‘zbekiston Respublikasida yo‘lovchi transporti,
yo‘lovchi tashuvchi avtomobil transportini rivojlantirish masalalari,
yo‘lovchi tashuvchi avtomobil transporti va uning tarkibi, yo‘nalish
tarmog‘i va turlari, uning
tavsiflari, yo‘nalishlarni ochish, yo‘lovchilar
oqimi va ularni o‘rganish usullari, haydovchilar mehnati va dam olishini
tashkil etish usullari, yo‘lovchi tashuvchi transport harakatining nozimlik
boshqaruvi, uning ishini nazorat qilish asoslari bayon qilingan.
O‘quv qo‘llanmadan kasb-hunar kollejlari o‘qituvchi va o‘quvchilari,
avtomobil transportida tashishni tashkil etish va logistika yo‘nalishi bo‘yicha
ta’lim olayotgan bakalavrlar, magistrantlar
va tadbirkorlik maqsadida
yo‘lovchilar tashish bilan shug‘ullanishni maqsad qilib qo‘ygan barcha
yuridik shaxslar foydalanishlari mumkin.
ISBN 978-9943-16-398-0
© J.R. Qulmuhamedov va boshq., 2016-y.
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2016-y.
3
KIRISH
Aholiga, shu jumladan, iqtisodiyotning barcha sohasida faoliyat
ko‘rsatayotgan ishchi-xizmatchilarga, o‘quv muassasalarida ta’lim
olayotgan o‘quvchilarga yuqori sifatli transport xizmatini ko‘rsatish
avtomobil transporti oldida turgan eng muhim masaladir. Bugungi
kunda hech bir fuqaroning harakatini (bir manzildan boshqasiga
borishini) transportsiz tasavvur etib bo‘lmaydi.
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi rivojlangan
mamlakatlar bilan bevosita iqtisodiy aloqalarning kengayishi, bozor
iqtisodiyotiga o‘tilishi, xususiy mulkchilikning paydo bo‘lishi, kichik
va o‘rta biznesning rivojlanishi aholining transport xizmatiga bo‘lgan
ehtiyojini yanada oshirmoqda.
Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar butun
transport kompleksiga va ayniqsa, yo‘lovchi tashuvchi avtomobil
transporti faoliyatiga katta ta’sir o‘tkazdi.
Bir vaqtlar davlat mulki hisoblangan avtotransport korxonalari
(ATK) aksiyadorlik jamiyatlariga
aylantirildi, 3500 dan ko‘proq
xususiy korxonalar tashkil etildi.
Hozirgi davrda transport vositalari, aksiyadorlik jamiyatlari,
xususiy tashuvchilar bir-biri bilan hamda
aksiyadorlik jamiyatlari
esa o‘zaro raqobatlashmoqda.
Davlat sektori bilan xususiy sektor orasidagi erkin raqobat
har bir sohada xo‘jalik faoliyatini rivojlantirish, tashkil etish va
boshqarishning yangidan yangi tizimlarini va texnologiyalarini ishlab
chiqishni taqozo etadi, aks holda, ularning inqirozga
uchrashlari
mumkinligi mustaqillikning dastlabki yillaridayoq amalda isbotlandi.
Hayot shuni ko‘rsatmoqdaki, kelgusida O‘zbekiston Respubli-
kasining iqtisodiyotini yanada rivojlantirish, kelajagi porloq buyuk
davlatga aylanishini bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos,
yangicha
fikrlay oladigan va chuqur bilimga ega bo‘lgan kadrlarsiz amalga
oshirib bo‘lmaydi.
Ushbu «Avtotransport vositalarida yo‘lovchilar tashishni tashkil
etish» fanining asosiy maqsadi erkin raqobat muhitida yo‘lovchi
tashuvchi avtomobillarni (davlat yoki xususiy sektorga mansub-
4
ligidan qat’i nazar) uning samaradorligini va aholiga transport
xizmatini ko‘rsatish sifatini yanada yaxshilash masalalarini eng
rivojlangan davlatlardagidek muvaffaqiyatli hal qila oladigan kadrlarni
tayyorlashga qaratilgan.
O‘quvchilar ushbu fanni o‘rganish jarayonida mustaqil ravishda
yo‘lovchi tashuvchi transport oldida turgan eng dolzarb muam-
molarni ajrata olish, ularni bir tizimga keltirish uslublari bo‘yicha
yetarli bilimga ega bo‘ladilar va quyidagi masalalar bo‘yicha ko‘nikma
hosil qiladilar:
— yo‘lovchi tashuvchi transport ishini takomillashtirish va
rivojlantirish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining Qonunlari,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari;
— yo‘lovchi tashuvchi transportning yagona tizimi, yo‘lovchi
tashuvchi avtomobil transporti va uning tarkibi;
— yo‘lovchi tashuvchi transport vositalari,
ularning texnik
tavsiflari va ularga qo‘yilgan talablar;
— yo‘nalish tarmog‘i, yo‘nalish turlari va uning tavsiflari,
yo‘nalishlarni ochish;
— avtomobil ishining tasarruf ko‘rsatkichlari va ularga ta’sir
etuvchi omillar;
— yo‘lovchilar oqimi va ularni o‘rganish usullari;
— tashish uchun tariflar;
— yo‘lovchi tashuvchi transport harakatining nozimlik
boshqaruvi, uning ishini nazorat qilish va boshqalar.
