Reja: Kirish. Asosiy

6.5-rasm. Kombinatsiyalangan bug‘latgich jixozi N-16m (08X22H6T):

1-qobiq.-quvurli qism; 2-konsentratsiyalash qismi (F-2,8m, H-6m); 3-teshikli tarelkalar; 4- issiqlik kiritish quvurlari (F-28m, H-6,4m); 5-tozalash qismi; (F-3,81); 6-turli tomchi qaytargich; 7-teshikli tarelkalar.

NIF da olingan ammoniy nitratning konsentrlangan (-90%) eritmasini kombinatsiyalangan bug‘latgich jixozida bug‘latib bu tuzning suyuqlanmasi olinadi (5-rasm). Bu jixoz 08X22H6T markali po‘latdan tayyorlangan bo‘lib, uning umumiy balandligi 16 m tashkil etadi va asosiy qobiq-quvurli (F= 2,8 m, H = 6,4m) qismi NH₄NO₃ eritmasini bug‘latishga xizmat qiladi. Eritma unga quvurlarning ichki devoridan oqib tushadi. Issiqlik manbai sifatida foydalaniladigan 1,3-1,5 MPa bosimli bug‘ni quvurlararo bo‘shliqqa beriladi va issiq (180°C) xavo quvurlar ichida tomayotgan eritmaga qarshi yuboriladi. Xavo esa jixozning konsentratsiyalovchi qismi 2 (F=2,8 m, H-6 m) ostidan kiradi va unda joylashgan 5 ta teshikli (elakli) tarelkalar 3 dan o‘tib boradi. Konsentrlash qismining yuqorisidagi uchta tarelkalarida issiqlik beruvchi ilonizi quvurlar bo‘ladi. Bu jarayonni amalga oshirishda xavoning namligi 20 g/kg dan oshmasligi lozim. Konsentrlash qismidan xarorati 175-185°S bo‘lgan 99,7% li NH₄NO₃ suyuqlanmasi oqib tushadi.

Jixozning yuqori tozalovchi qismi 5 da (F=3,8m) ikkita teshikli (elakli) tarelka 7 lar bo‘lib, yuqorisidagi tarelka kondensat bilan, ostki tarelka esa ammoniy nitrat eritmasi bilan yuvilib turadi. Ular kirayotgan NH₄NO₃ eritmasini qisman

bug‘latish va bug‘-xavo aralashmasini yuvishga xizmat qiladi. Ammiakli selitra ishlab chiqaradigan qurilma AS-72M ning texnologik sxemasi 6- rasmda ko‘rsatilgan.

Texnologik bug‘ kondensata



2.1.5.--rasm. AS-72M qurilmasinnnng texnologik sxemasi

(F-11X8m; N-63,5m)

1-ammiak gazini isitgich; 2-nitrat kislotasini isitgich; 3-NIF jixozlari; 4,5 - qo‘shimcha neytrallagichlar; 6-kombinatsiyalangan bug‘latish jixozi; 7-bug‘-xavo aralashmani yuvgich; 8,18-skrubberlar; 9-gidrotutqich-neytrallagich; 10-suyuqlanma filtri; 11-suyuqlanma baki; 12- botirma nasos; 13-markazdan qochma nasos; 14- ammoniy nitrat eritmasi uchun bak; 15-yuqoridagi bak. 16-akustik granulyator. 17- donalashtiruvchi minora. 19.22 ventilyatorlar. 20-lentali transporter. 21-donalarni qaynovli qatlamli sovitgich . 23.24-xavo isitgich, 25-xavo puflagich.

Gaz xolatidagi ammiak isitgich 1 dan o‘tib, 120-160°C gacha qiziydi. Nitrat kislota (58-60% lir esa isitgich 2 dan o‘tib, harorati 80-90°C gacha ko‘tariladi. Ular ikkita parallel ishlaydigan NIF jixoziga tushadi. Azotni bug‘-tomchi bilan (NH₃, HNO₃, NN₄NO₃, NO₂ xolida) yo‘qotilishini kamaytirish uchun nitrat kislota meyoridan ortiqroq bo‘ladi. Chunki ammoniy nitrat eritmasi yuzasida HNO₃ bug‘ bosimi ammiaknikiga nisbatan kamroq bo‘ladi. Jixozdan chiqayotgan HNO₃ konsentratsiyasi (2-5 g/l) avtomatik boshqarib turiladi. Bu eritmaning harorati 150- 170°C, NH₄NO₃ miqdori esa 89-92% bo‘ladi. Bu eritma asosiy 4 va nazoratchi 5 neytrallagichlarda ammiak bilan neytrallanadi. Bularga 30-40% li Mg(NO₃)₂ eritmasi beriladi. Konsentratsiyasi 0,1-0,5 g/l ammiakli NH₄NO₃ eritmasi kombinatsiyalangan bug‘latgich jixozi 6 ga tushadi. Undan suyuqlanma gidroto‘sqich — neytrallagich 9 va filtr 10 orqali yig‘uvchi bak 11 ga tushadi.

Bakdan nasos 12 yordamida bak 15 ga yuboriladi. Bu bak esa donadorlovchi minora 17 ustida joylashgan bo‘ladi. Yuqoridagi bak 15 dan suyuqlanma uchta vibroakustik (tebranma akulstik) donadorlagich 16 orqali minoraga sochiladi (bundan tashqari yana uchta donadorlagich zaxirada — navbatda turadi). Donadorlovchi minora 17 kesimi to‘g‘ri burchakli 11x8 m, kalinligi 2 mm li 08X17T markadagi po‘latdan yasalgan va uning balandligi 63,5 m ga teng. Minoraning tashqi tomoni uglerodli po‘lat bog‘lamlar bilan maxkamlangan.

Hosil qilingan suyuqlanma tebranma akustik donadorlagich (6.7- rasm) da plastika 3 ga o‘rnatilgan soplodan tushadi va plastinkadan ostki teshikli tebratgichdan kelayotgan akustik tebranishni singdirib sochiladi.

Selitra suyuqlanmasi 0,2% namlikda 167°C atrofidagi haroratda kristallana boshlaydi, 140°C haroratda esa to‘la qotadi. Minora ostidan berilayotgan xavo miqdori yoz oylarida 500 ming m³/soat, qish faslida esa 300-400 ming m³/soat bo‘ladi. Minoraning ostki konussimon qismidan donador mahsulot lentali transportyor 20 ga tushadi. Undan uch seksiyali sovutgich 21 ga tushadi va xavo yordamida «qaynovchi qatlam» da sovutiladi.



2.1.6-rasm. Akustik donadorlagich:

1-korpusi; 2-soplo; 3- plastinka; 4-turli filtr; 5-teshikli tebranuvchi taglik.

Sovutgichdan o‘tgan mahsulotning harorati yoz faslida 40-50°S, qish faslida esa 20-30°C bo‘ladi. Donadorlash va sovutish jarayonlarida selitraning namligi yana 0,1­0,15% ga kamayadi. Tayyor mahsulotda 99,8% NH₄NO₃ bo‘ladi. Agar atmosfera xavosining namligi 60% dan yuqori bo‘lsa, uni isitgichlar 23 orqali yuboriladi. Mahsulot polietilen yoki 3-4 qavatli qog‘oz qoplarga joylashtirilib tiqiladi va omborga yuboriladi. Minoraning yuqori qismidan xavo oltita skrubber 18 ga tushadi. Unda NH₄NO₃ changlari va ammiak 20% li ammoniy nitrat eritmasi bilan yuviladi va ventilyator 19 yordamida atmosferaga chiqariladi. Bundan tashqari bu skrubberlar orqali bug‘latgich jixozidan yuvgich 7 orqali o‘tgan gazlar va neytralizator skrubberi 8 dan o‘tgan gazlar ham o‘tadi.


Minoradagi qotish jarayonida kristallar 1-shakldan 11-ga, sovitgichdagi qotish jarayonida esa II —> III —> IV o‘tish yuz beradi. Natijada mahsulotning solishtirma xajmi o‘zgaradi (III da II va IV dan kata, donachalar mustaxkam emas). Kristallarning II dan IV ga o‘tishini ta’minlovchi eng samarali usul eritmaga magniy nitrat (0,3-0,6%) qo‘shish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda suyuqlanmadagi namlik 0,25% dan oshmasligi lozim. Natijada 50,8°C haroratda II ^ IV o‘tishni ta’minlash mumkin. Bu o‘tish tufayli mahsulotning solishtirma xajmi kichik bo‘lib, donachalarning mustaxkamligi oshadi.

Jarayonning texnologik sharoiti material va issiqlik oqimlarini avtomatik boshqarish orqali yaratiladi. Bunda maxsuldorligi 56,8 t/soat bo‘lgan qurilmalarda 1 t donador ammiakli selitra (34,5% ) ishlab chiqarish uchun 0,213 t ammiak (100% li), 0,793 t nitrat kislotasi (100% li), 0,96 kDj bug‘ va 28,3 kvt/soat elektr energiyasi sarf bo‘ladi.

Ko‘pincha texnik maqsadlarda kristallik xolatidagi ammiakli selitra ishlatiladi. Bunday kristallik xolatidagi ammiakli selitra barabanli kristallizatorlarda hosil

kilinadi. Buning uchun 97,5-98,5% li NHNO₃ suyuqlanmasi ichki qismi suv oqimida sovutiladigan barabanli kristallizator yuzasida kristallanib, mahsulot qirg‘ich yordamida qirib olinadi. Kristallik mahsulotning namligi 2% atrofida bo‘ladi. Uni turli oqimli barabanli quritgichda 110-120°C gacha isitilgan xavo bilan quritiladi. Natijada mahsulot 75°C gacha qiziydi va undagi namlik 2 barobar kamayadi.

HISOBIY QISM

MODDIY BALANS
O’g‘it sifatida ishlatiladigan ammiakli selitrani nitrat kislatani ammiak bilan neytrallash va keyinchalik buglatish yuli bilan suyuqlanma olib uni granullash natijasida olinadi. buglatishsiz yuli bilan NH₄NO₃ olishda birdaniga suyuqlanma olinadi. NH₄NO₃ eritmasini buglatish odatda ikki boskichda oboriladi. birinchi boskich 90% gacha, ikkinchi boskich 98.5-99% gacha boradi. oxirgi boskich minoralarda kristalanib granula xolatiga keltiriladi.
BOSHLANGICH MA’LUMOTLAR:
Nitrat kislata konsentratsiyasi 50% HNO₃ ammiak kansentatsiyasi 100%, hosil bo’ladigan eritma kansentratsiyasi 70% nh4no3 nitrat kislata boshlangich harorati 30 % ammiak va nitrat kislata yo’qolishi 1% hisob 1000 kg NH₄NO₃ olib boramiz.
REAGENTLARNING NAZARIZ SARFI:
NH3+HNO3=NH4NO3

100% li HNO3 (63*1000)/80=787.5

100% li NH3 (17*1000)/80=212.5

AMALIY SARF 1% li HNO3 va NH3 yo’qolishi hisobiga olinadi.

100% HNO₃ 787.5 *1.01=795.4

50% li HNO₃ 795.4/0.5=1590.8

100% li NH₃ 212.5*1.01=214.6

yukotishi kg da 100% li NHO₃ 795.4-787.5=7.9

100% li NH₃ 214.6-212.5=2.1

Neytralizatorga kirayetgan umumiy reagentlar miqdori: 1590.8+214.6=1805.4 kg

70% li NH4NO3 hosil bo’ladi. 1000/0.7=1428.6 kg

Neytrallanish natijasida quyidagicha miqdorda suv bug’lanada.

1805.4-(7.9+2.+1428.6)=366.8
NEYTRALIZATSIYA JARAYONINI MODDIY BALLANSI TUZILADI.

Kirim	kg	Chiqim	kg
HNO3	214.6 70%	NH4NO3 142,	5.6
HNO3	1590.8	Sharbat bug’i 366.8
JAMI:	1805.4 Yo’qolishlar

ISSIQLIK BALANSI:

Issiqlik kirim bandlari.

HNO₃ Q1=1590.8*2.763*30=131861 kdj =131.86 mdj bilan turayetgan issiqlik miqdori:

bu yerda 2.763 HNO₃ issiqlik sigimi, kdj1(kg*k) gaz xolatidagi nh3 bilan kirayetgan issiqli miqdori q2=214.6*2.186*50=23456 i dj

bu yerda 2.186 nh3 issiqlik sigimi kdj(kg*k) NH₄NO₃ hosil bo’lish reaksiyasiga asosan jarayon issiqlik chiqishi bilan boradi.

NH3+HNO3=NH4NO3 +Q
Bu ajralib chikayetgan issiqlikni grafikdan aniklash mumkin. grafikga asosan 50% li HNO3 uchun Q=105.1 kdj/mol neytrallanish natijasida kuyidagi issiqlik ajraladi.

Q3=105.09*10³*1000/90=13 136 25 kdj =1313.62 mdj
ISSIQLIK UMUMIY KIRIM BANDI.
Kirim=Q1+Q2+Q3=131861+23456+1313625=1468942 kdj
ISSIQLIK CHIQIM BANDI:

NH₄NO₃ bilan chikayotgan issiqlik miqdori Q1=1428.5*2.303 t_nip

Bu yerda 2.303 701 NH₄NO₃ issiqlik sig’imi kdj/kg*k t_kip – eritma qaynash harorati

70% li NH₄NO₃ eritmasi qaynash harorati neytrasizatsiya bo’limidagi 117.68 kPa (1.2 kg s/m²) bosimidagi kaynash harorati 103⁰C ga teng. atmosfera bosimida 70% li NH₄NO₃ kaynash harorati 120 ⁰C ga, suvni qaynashi harorati 100⁰C ga teng.

Harorat depressiya quyidagiga teng.

T=120-100=20°C shunday kilib 70% li NH4HO3 117.68 kPp (1.2 kgs/m²) bosimda

Tkay=Tp+Tz=103+20*1.03=123.6

Bu yerda z-harorat depressiyasi koeffitsenti (105⁰C da z-1.03 ga teng) eritma qaynash haroratini bilgan xolda

Q1=1428.6*2.303*123.6=406652 kdj=406.65 mdj

Suvni bug’latish uchun ketgan issiqlikni miqdori

Q2=366.8*2684=984491 kdj=984.8 mdj

bu yerda 2684 1.2 kgs/sm² bosimdagi suv bugi entemiyasi issiqlik yo’qolishi

shunday kilib umumiy issiqlik miqdori Qrosx=40665+984491=1391143 kd

Issiqlik yo’qolishi kirish va chiqish bandlari farqi bilan aniqlash mumkin.

Qkirii --Qchiqim=14689442-1391143=77799 kdj=77.79 mdj issiqlik yo’qolishi kirishga nisbatan (77799/1468942)*100=5.3%


Xulosa

Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki azotli o‘g‘itlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilguncha faqatgina Chili selitrasi — NaNO₂ qishloq xo‘jaligida 0‘simliklar uchun mineral ozuqa sifatida ishlatib kelingan ekan.

Hozirgi paytda kimyo sanoati korxonalarida turli xildagi azotli o‘g‘itlar ishlab chiqarilmoqda ekan.

Azotli o‘g‘itlarning asosiy turlari: ammiakli (ammiak), ammoniyli (ammoniy tuzlari — fosfat, sulfat, xlorid va boshqalar), ammoniy nitratli, nitratli (nitrat kislotaning kalsiyli, kaliyli, natriyli selitralari) va amidli (karbamid — (NH₂)₂CO, kalsiy sianamid — Ca(CN)₂ va boshqalar) o‘g‘itlar hisoblanadi ekan.

Bundan tashqari bu tuzlar asosida aralash va murakkab o‘g‘itlar, suyuq azotli o‘g‘itlar — ammiak va ammiakli suv, aminlar va boshqa tuzlarning suvli eritmalari ishlatiladi ekan.

Ushbu bobda ozuqa sifatida faqatgina bir komionentli — azotli o‘g‘itlar haqida so‘z yuritiladi. Ammmoniyli va nitratli tuzlarning ko‘pchiligi hamda karbamid suvda yaxshi eriydi. Ulardagi azot o‘simliklarga yaxshi o‘zlashadi (ayniqsa, NO₃^- ning tuproqda xarakatchanligi yuqori bo‘ladi). Ammoniyli o‘g‘itlar uchun xom ashyo sifatida ammiak, nitratli o‘g‘itlar uchun esa nitrat kislotasidan foydalaniladi. Ular esa atmosferadagi behisob miqdordagi azotdan olinishi menda juda ajoyb ta’surotlar qoldirid.

Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar:

1. 
   Gafurov Q., Shamsiddinov I.T. Mineral o’g’itlar ishlab chiqarish nazariyasi va texnologik hisoblar. Darslik. Toshkent. “Fan vatexnologiya”. 2010. 360 b/
   

2. 
   Mirzakulov X. Ch., Shamsiddinov I.T., To’raev Z. Murakkab o’g’itlar ishlab chiqarish nazariyasi va texnologik hisoblar.Oquvqo’llanma. Toshkent. “Tafakkur Bostoni”. 2013. 216 b.
   

3. 
   Ибрагимов Г. И. Эркаев А.У. Якубов Р. Я. Туробжонов С. М. Калий хлорид технологияси. Ўқув қўлланма. Тошкент. 2010. 210 б.
   

4. 
   MirzaevF.M., LikevichV.A., OtakuzievT.A.. Mirzakulov X.. Kimyoviy texnologiyaning nazariy asoslari. Larslik. - T., Uzbekiston, 2012. 134 b.
   

5. 
   IsmatovA.A., OtakuzievT.A., IsmoilovN.P., MirzaevF.M.. Noorganik moddalar kimyoviy texnologiyasi. Darslik. T., Uzbekiston, 2002, 336 b.
   

6. 
   G'afurov Q., Shamsiddinov I. Mineral o'g'itlar va tuzlar texnologiyasi. Darslik. T., “Fan va texnologiya”, 2007. 352 b.
   

Qo’shimcha adabiyotlar

1. 
   Производство аммиачной селитры в агрегатах бльшой единичной мощности. Под. Редакцией Олевского В. М. –М.: Химия, 1990. -228 с.
   

2. 
   Позин М. Е. Руководство к практическим занятиям по технологии неорганических веществ. Учебное пособие для вузов. –Ленинград, «Химия», 1980, 148 С.
   

3. 
   Технология фосфата и комплексных удобрений. Под редакцией Эвенчика С.Д., Бродского А.А. Учебник для вужов. М.: Химия, 1987, 464 с.
   

4. 
   Позин М.Е., Зинюк Р.Ю. Физико-химические основы неорганической технологии. Учебное для вузов. Л.: Химия. 1985. 382 с.
   

5. 
   Позин М. Е. Технология минеральных удобрений. Учебник для вузов. 5-е изд., переработанное. –Л.: Химия. 1983, 336 с. Kattayev N. Kimyoviy texnologiya. O'quv qo'llanma,-T., Yangiyul polygraph servise, 2008, 432 b
   

6. 
   Mirzaev F.M., Atakuziev T.A., Yakubov SH.A. “Noorganik moddalar va mineral o’gitlar tehnologiyasi”. O'quv qo'llanma. T. “Talqin”. -2007-424b.
   

7. 
   Muxlenov I.P., Gorshteyn A.E. Osnovы ximicheskoy texnologii. Uchebnik. 3-e izd., prerab i dop. M. Vыs shkola, 1983. -335 s.
   

8. 
   Vasilev B.T. Otvagina B.I. Texnologiya sernoy kislotы. Uchebnik M. Ximiya. 1985. - 384 s.
   

Internet saytlari

1. 
   www. texhology. ru
   
2. 
   www. texhology. ru
   
3. 
   www. ziyonet. uz
   
4. 
   www. google. uz
   
5. 
   www. wikipediya.uz
   
6. 
   www. chemport.uz
   
7. 
   www. bilim.uz
   
8. 
   www. gov.uz
   

3 33