5 8
J ah on s iv iliz a ts iy a la r ! ta r ix i
lodni fan, san’at, turli xil hunarlar, harbiy ishga (faylasuflar m aktabidan
gladiatorlar m aktabigacha) o ‘rgatadigan ta ’lim tizimi shakllandi. Lekin
erkin tafakkurning parvozi ko'pincha am aliyotda abstrakt fan-texnikadan
(o‘sha davrda katta kashfiyotlar qilingan b o ‘lsada) ajralgan edi.
Qadim gi sivilizatsiya davrida m a’naviy sohaning taraqqiyoti dunyo
dinlarining paydo b o'lishiga olib keldi va bu politeizm dan m onoteizm -
ga olib keldi. Bu hoi k o ‘pincha iqtisodiyot va siyosiy sohalarda m arkaz-
lashuvning kuchayishi bilan shartlangan edi. Mil. avv. VI-V asrlarda bud-
da dini paydo b o ‘ldi. Tezda buddaviylik 18 sektaga bo ‘lindi va m ilodiy
XII asrda qism an hinduizm ga singidi. M ilodiy I asrda Falastinda nasro-
niylik dini, V ll asrda islom dini paydo bo‘ldi. Dunyo dinlari jam iyatning
mafkura sohasini tartibga soldi, m a’naviy hayotning boshqa sohalari ga
ta’sir ko ‘rsatdi. Shu bilan bir vaqtda yagona dinga e ’tiqod qilgan turli
xalqlar, davlatlam ing o ‘zaro aloqalarini yengillashtirib, integratsiyaom ili
boMdi.
2. Erkin kishilam ing hamjamiyatini talablariga javob beradigan de-
mokratiya-ijtim oiy-siyosiy m unosabatlar tizimi shakllandi. Bu tuzum
yunon-rim tarixida mil. avv. Vl-I asrlarda shakllandi va rivojlandi. Yu-
non polislarida, keyin Rim da dem okratik davlat qurilishining yuksalishi,
yashashining m urakkab mexanizmi yuzaga keldi va keyingi asrlarda, si-
vilizatsiyalardan hozirgi dem okratik davlatlargacha turli xil ko ‘rinishlar-
il;i rivojlanib bordi.
3. Qadimgi sivilizatsiyaning siyosiy va iqtisodiy hayotining o ‘ziga
xosligi jam oaning ko ‘p belgilari bilan mustaqil o ‘z-o‘zini boshqaradigan
slmhar-davlatlar - polislam ing shakllanishi va hukm ronligida k o ‘rinadi.
I’olislarda m ulkchilikning qadimgi shakli polis mulkchiligi yuzaga kel-
di Yny.ii of'alik qilish huquqini shahar jam oaning to ‘la huquqli a ’zolari
amalda oshirishlari mum kin edi. Yer, qullar, ishlab ehiqarish vositala-
rigii e>',alik liuquqi bilan birga, polis fuqarolari o ‘z-o‘zini boshqarishda
ishtirok
ish, polisning barcha darom adlariga sherik bo ‘lish huquqiga
ega edilar. I’ulis ishlarida birdam bo ‘lish fuqaro uchun ham huquq, ham
majburiyat edi. I’olisning jam oatchiligi, uning fuqaro birdamligi, indivi-
duallik shaxsning yuqori qadriyati bilan ham nafas b o ‘ldi. Aynan ana shu
hamohanglik inson tafakkurining erkin rivojlanishi, qisqa m uddatda fal
safa, fan, san’at, adabiyot, etika, estetikaning taraqqiyotiga sabab b o ‘ldi.
I’olisda davlat hokim iyati demokratiya, tiraniya, aristokratiya, oligarxiya
kabi turli shakllarda b o ‘lishi mumkin edi. Lekin davlat hokim iyatining
5 9
R. RAJABOV
\
har xil shakllarida ham polis fuqarolarining erkinligi va to ‘la huquqligiga
qat’iy rioya qilindi. Fuqarolar o ‘zlari ustidan hech qanday hukm ronlikka
y o ‘l q o ‘ym aydigan tabiatdan ozod hisoblanar edi.
4.
Qadim gi davrda sivilizatsiya nisbatan tor doiradan chiqdi. Ilk bor
jahon im periyalari paydo bo ‘ldi. I.M .D yakonovning aytishicha, jahon
imperiyalari vujudga kelishining iqtisodiy asoslari ittifoqchi davlat doira-
sida asosiy iste’mol m ahsulotlarini (g‘alla, gazlam a) ishlab chiqaradigan
dehqonchilik m am lakatlari v a ishlab chiqarish vositalari (m etall, yuk
k o ‘taradigan va tortadigan chorva m ollari, teri va hokazo), ishlab chiqa-
rishga ixtisoslashgan to g ‘li va ch o ‘l m am lakatlarining kengaytirilgan tak
ror ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish uchun m ajburiy birlashtirilishi
zaruriyati bo‘ldi. Im periyalar Sharq dunyosining barcha hududlarida yu
zaga keldi: O ssuriya (er. avv. IX-VII asrlarda butun Old Osiyoni bir qis-
mini qam rab olgan), Yangi Bobil v a M idiya (er. avv. VII-VI asrlar), Egey
dengizidan Hind daryosi vodiysigacha, M isrdan Sirdaryogacha b o ‘lgan
hududni qam rab olgan A ham oniylar Eronni (mil. avv. VI-IV asrlar), Hin-
distondagi M aurilar im periyasi (mil. avv. IV-II asrlar), X itoyda Sin im pe
riyasi (mil. avv. IV-1II asrlar), X an im periyasi (mil. avv. Ill asm ing oxiri
m ilodiy III asrlar), 0 ‘rta Osiyo, Eron, A fg‘oniston, Shimoliy Hindistonni
qamrab olgan K ushonlar im periyasi (m ilodiy 1-1V asrlar). Bu im periyalar
ichida savdo-hunarm andchilikning rivojlangan m arkazlari va o ‘z-o‘zini
boshqaradigan m ustaqil shaharlar shakllandi.
Jahon im periyalari qo‘shni m am lakat, hududlarni harbiy kuch bilan
yagona davlat tarkibiga birlashtirib, bosib olingan bu hududlardan xo
mashyo, ishchi kuchi, o ‘lpon, m am lakat chegaralarining him oyasi uchun
jangchilar olar edilar. Lekin bu im periyalar vaqtinchalik, m o‘rt b o ‘lib,
ulam ing asoschilari o ‘lim idan keyin yoki kuchli podshoning z a if vorislari
davrida parchalanib ketar edi. Buning asosiy sababi, im periyalam i tarki
biga kirgan urug‘-qabila, etnoslam ing turli taraqqiyot darajasi, turm ush
tarzlarining har xilligi, ularning o ‘rtasida m ehnat taqsim otining zaifligi
va x o ‘jalikning natural xususiyati edi. B undan tashqari im periyalar tarki-
bidagi xalqlam ing im tiyozli va qaram qism larga ajratilishi, ularni qurol
kuchi bilan birlashtirilgani davlatni halokatiga olib keldi.
Mil.avv. V I-IV asrlarda m avjud bolgan uch qit’a Osiyo,Yevropa va
Afrikaning bir qism ini o ‘z tarkibiga olgan A hm oniylar im periyasi davrida
sharq va g‘arb o ‘rtasida turli aloqalar kuchaydi. M akedoniyalik Iskan-
dar (mil. avv. 356-323-yillar) yunon shahar-davlatlari, Misr, Bobil, Eron,
6 0
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
0 ‘rta Osiyo Afg'oniston va Hindiston shimoliga yurish qildi. Sharqning
to‘rtm ingy illik boy madaniyatini G ‘arb o ‘zlashtirib oldi. Sharq va G ‘arb
madaniyatining qo‘shilishi natijasida madaniyatning yangi sifati (elli-
nizrn davri mil. avv. Ill -II asrlar) yuzaga keldi. Mil. aw . VIII asrda pay
do bo'lgan Rim shahar-davlati milodiy T asrda imperator Trayan davrida
deyarli butun G ‘arbiy va Janubiy Yevropa, Old Osiyoning bir qismi va
Shimoliy Afrika, shimoliy Qora dengiz bo‘yini qamrab olgan ulkan im-
periyaga aylandi.
Mil. avv. VII-VI asrlarda 0 ‘rta Osiyo hududida Katta Xorazm va
Baqtriya davlatlari yuzaga keldi. Yunon-Baqtriya, Parfiya (mil. avv. Ill
asr o ‘rtalarida vujudga kelgan), Kushon imperiyasi (milodiy I-IV asrlar),
Qang‘, Xorazm, Dovon davlatlari 0 ‘rta Osiyo lokal sivilizatsiyasining
o‘choqlari bo‘ldi. Natijada hududda yuksak shahar madaniyati rivojlandi.
Sug‘orma dehqonchilikka asoslangan xo‘jalik hayoti m a’lum yutuqlarga
erishdi. M a’naviy hayotda jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Zardushtiylik
diniy e‘tiqodi rivojlandi. Kushon davlati ulkan imperiyaga aylandi. Bu
davrda iqtisodiy hayot, ma’naviy-madaniy sohalar gullab yashnadi.
5.
Qadimgi sivilizatsiyalar davrida iqtisodiyot taraqqiyotga katta
o ‘zgarishlar yuz berdi. Arastu kiritgan «ekonomika» atamasi dastlab uy
xo‘jaligini yuritish m a’nosini bildirar edi. Ekonomika - bu mulkchilik,
ishlab chiqarishni tashkil qilishning turli shakllari, moliya, kredit va
pul munosabatlari tushunchasi edi. Bu davrda, ayniqsa, Rim imperiya-
sining gullab yashnagan vaqti milodiy I-IT asrlarda bozorga yo‘naltiril-
gan latifundiya (katta), villa (o‘rta) quldorlik xo‘jaliklari, mayda dehqon
xo‘jaligi, erkin hunarmand, qullar mehnatiga asoslangan ustaxonalar
(ergasteriylar) mavjud edi. Ergasteriylar tog‘-konchilik ishi, kulolchilik,
to'qimachilik va metall buyumlari, qurolsozlikda mavjud edi. Bu kelajak
sex va manufakturalaming arafasi edi.
Qadimgi sivilizatsiyalar turli hududlarda o‘z episentr o‘choqlariga
ega edi. Uning o ‘choqlari (er. avv. I ming yillikning ikkinchi yarmi - era-
mizning birinchi yuz yilligi) Hindiston, Xitoy va 0 ‘rta Osiyoda rivojlandi.
Hindiston qadimgi davrda bir necha yuksalish davrini boshdan ke-
chirdi. Ulardan birinchisi Maurilar davri (er. aw . IV-III asrlar)ga man-
sub. Maurilar davlatining yuksalish davri sulolaning uchinchi hukmdori
Bindasarining vorisi Ashoki hukmronligiga to‘g‘ri keladi. Uning davrida
Hindiston shimolida Kashmir va Himolaydan janubda Maysurgacha,
shimoli-g‘arbda hozirgi Afg‘onistondan sharqda Bengal qo‘ltig‘igacha
61
R. RAJABOV
>
b o'lg an davlat birlashm asi yuzaga keldi. G ‘arb v a sharqning ko‘pgina
davlatlari, xalqlari bilan aloqalar o ‘matildi. M arkazlashgan boshqaruv ti
zimi shakllandi. 0 ‘z-o ‘zini boshqaradigan shahar, respublikalar m avjud
edi. B uddaviylik dini tarqaldi va kasta tuzum i hukm ron boMdi. Dehqon
chilik, savdo-hunarm andchilik, m adaniyatda yuksak yutuqlarga erishil-
di. Quchilik keng tarqaldi. Asosan erkin jam oachi dehqon-hunarm andlar
m ehnati yetakchi o 'rin d a boMdi. M adaniyatda yuksak natijalarga erishildi
va yozuv keng tarqaldi. M il.aw . IV-III asrlarda H indistonda hukm surgan
M aurilar sulolasi podshosi A shokining toshga o ‘yilgan ko‘plab qonunlari
saqlanib qolgan. Ashoki saroyi ajoyib m e’m orchilik san ’ati yutugM edi.
Ikkinchi yuksalish G uptalar davri (eram izning IV-V asrlari)da ro ‘y
berdi. C handragupta II podsholigi vaqtida shim oliy H indistonning katta
qismini o ‘z ichiga olgan ulkan davlat vujudga keldi va bu davlat ikki yuz
yil davom ida yashadi. Bu m am lakat iqtisodiyoti va m adaniyatida yangi
yuksalish 0 ‘rta Osiyo, Janubiy-sharqiy Osiyo m am lakatlari, U zoq Sharq,
0 ‘rtayer dengizi m am lakatlari bilan tashqi aloqalam i rivojlanish davri
edi. Uchinchi yuksalish Kushon imperiyasi davrida sodir boMdi. Lekin
bu o ‘tish d a v rid a y a ’ni o ‘rta asrlarga o ‘tish davriga to ‘g ‘ri keladi. Hindis
ton va O 'rta Sharq Yevropaga qaraganda o ‘rta asr jam iyatiga Yevropadan
oldinroq o ‘tdi.
Lokal hind sivilizatsiyasining gullab yashnagan davrlari, 0 ‘rtayer-
dengizi (Afina, Iskandariya, Rim im periyasi), 0 ‘rta Osiyo qadimgi si-
vilizatsiyalarining shunday bosqichlari bilan sinxron (hamohang) bordi.
Bu antik sivilizatsiyalar taraqqiyotining o ‘xshash ritm idan dalolat beradi.
H ar bir yuksalishda uning orqasidan tushkunlikning uzoq davri, imperi-
yalam ing yem irilishi, o ‘zaro ichki urushlar, tashqi bosqinlar, iqtisodiyot
va m adaniyatni tushkunligi ham rohlik qildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |