Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi


 8 J ah on  s iv iliz a ts iy a la r ! ta r ix i



Download 7,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet56/126
Sana18.01.2022
Hajmi7,88 Mb.
#385540
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   126
Bog'liq
jahon sivilizatsiyalari tarixi

5 8


J ah on  s iv iliz a ts iy a la r ! ta r ix i
lodni  fan,  san’at,  turli  xil  hunarlar,  harbiy  ishga (faylasuflar m aktabidan 
gladiatorlar  m aktabigacha)  o ‘rgatadigan  ta ’lim  tizimi  shakllandi.  Lekin 
erkin tafakkurning parvozi ko'pincha am aliyotda abstrakt fan-texnikadan 
(o‘sha davrda katta kashfiyotlar qilingan b o ‘lsada) ajralgan edi.
Qadim gi  sivilizatsiya  davrida  m a’naviy  sohaning  taraqqiyoti  dunyo 
dinlarining  paydo  b o'lishiga  olib  keldi  va  bu  politeizm dan  m onoteizm - 
ga olib  keldi.  Bu  hoi  k o ‘pincha  iqtisodiyot va siyosiy  sohalarda m arkaz- 
lashuvning kuchayishi bilan shartlangan edi.  Mil. avv. VI-V asrlarda bud- 
da  dini  paydo  b o ‘ldi.  Tezda  buddaviylik  18  sektaga  bo ‘lindi  va  m ilodiy 
XII  asrda qism an  hinduizm ga  singidi.  M ilodiy  I  asrda  Falastinda nasro- 
niylik dini,  V ll  asrda islom dini  paydo  bo‘ldi.  Dunyo dinlari jam iyatning 
mafkura  sohasini  tartibga  soldi,  m a’naviy  hayotning  boshqa  sohalari ga 
ta’sir  ko ‘rsatdi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  yagona  dinga  e ’tiqod  qilgan  turli 
xalqlar, davlatlam ing o ‘zaro aloqalarini yengillashtirib, integratsiyaom ili 
boMdi.
2.  Erkin  kishilam ing  hamjamiyatini  talablariga javob  beradigan  de- 
mokratiya-ijtim oiy-siyosiy  m unosabatlar  tizimi  shakllandi.  Bu  tuzum  
yunon-rim   tarixida  mil.  avv.  Vl-I  asrlarda  shakllandi  va  rivojlandi.  Yu- 
non polislarida,  keyin Rim da dem okratik  davlat qurilishining yuksalishi, 
yashashining m urakkab mexanizmi  yuzaga keldi  va keyingi  asrlarda,  si- 
vilizatsiyalardan  hozirgi  dem okratik davlatlargacha turli  xil  ko ‘rinishlar- 
il;i  rivojlanib bordi.
3.  Qadimgi  sivilizatsiyaning  siyosiy  va  iqtisodiy  hayotining  o ‘ziga 
xosligi jam oaning ko ‘p  belgilari  bilan mustaqil o ‘z-o‘zini  boshqaradigan 
slmhar-davlatlar -  polislam ing  shakllanishi  va  hukm ronligida  k o ‘rinadi. 
I’olislarda  m ulkchilikning  qadimgi  shakli  polis  mulkchiligi  yuzaga  kel- 
di  Yny.ii  of'alik  qilish  huquqini  shahar jam oaning to ‘la  huquqli  a ’zolari 
amalda  oshirishlari  mum kin  edi.  Yer,  qullar,  ishlab  ehiqarish  vositala- 
rigii  e>',alik  liuquqi  bilan  birga,  polis  fuqarolari  o ‘z-o‘zini  boshqarishda 
ishtirok 
ish,  polisning  barcha  darom adlariga  sherik  bo ‘lish  huquqiga 
ega  edilar.  I’ulis  ishlarida birdam  bo ‘lish  fuqaro  uchun  ham  huquq,  ham 
majburiyat  edi.  I’olisning jam oatchiligi,  uning  fuqaro  birdamligi,  indivi- 
duallik  shaxsning yuqori  qadriyati  bilan  ham nafas b o ‘ldi. Aynan ana shu 
hamohanglik  inson  tafakkurining  erkin  rivojlanishi,  qisqa  m uddatda  fal­
safa,  fan,  san’at,  adabiyot,  etika,  estetikaning taraqqiyotiga sabab b o ‘ldi. 
I’olisda davlat hokim iyati  demokratiya, tiraniya,  aristokratiya,  oligarxiya 
kabi  turli  shakllarda  b o ‘lishi  mumkin  edi.  Lekin  davlat  hokim iyatining
5 9


R. RAJABOV
\
har xil shakllarida ham  polis fuqarolarining erkinligi va to ‘la huquqligiga 
qat’iy rioya qilindi.  Fuqarolar o ‘zlari  ustidan hech qanday hukm ronlikka 
y o ‘l q o ‘ym aydigan tabiatdan ozod hisoblanar edi.
4. 
Qadim gi  davrda  sivilizatsiya nisbatan tor doiradan chiqdi.  Ilk bor 
jahon  im periyalari  paydo  bo ‘ldi.  I.M .D yakonovning  aytishicha,  jahon 
imperiyalari  vujudga kelishining  iqtisodiy  asoslari  ittifoqchi  davlat  doira- 
sida asosiy  iste’mol  m ahsulotlarini  (g‘alla,  gazlam a) ishlab chiqaradigan 
dehqonchilik  m am lakatlari  v a  ishlab  chiqarish  vositalari  (m etall,  yuk 
k o ‘taradigan  va tortadigan chorva m ollari,  teri va hokazo),  ishlab  chiqa- 
rishga ixtisoslashgan to g ‘li va ch o ‘l m am lakatlarining kengaytirilgan tak­
ror ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish uchun m ajburiy birlashtirilishi 
zaruriyati bo‘ldi.  Im periyalar Sharq dunyosining barcha hududlarida yu­
zaga keldi:  O ssuriya (er.  avv.  IX-VII  asrlarda butun  Old  Osiyoni  bir qis- 
mini qam rab olgan), Yangi Bobil v a M idiya (er. avv.  VII-VI  asrlar), Egey 
dengizidan  Hind  daryosi  vodiysigacha,  M isrdan  Sirdaryogacha  b o ‘lgan 
hududni qam rab olgan A ham oniylar Eronni (mil. avv.  VI-IV asrlar), Hin- 
distondagi M aurilar im periyasi (mil. avv. IV-II asrlar), X itoyda Sin im pe­
riyasi (mil.  avv.  IV-1II  asrlar), X an im periyasi (mil.  avv.  Ill  asm ing oxiri 
m ilodiy III  asrlar), 0 ‘rta Osiyo, Eron, A fg‘oniston, Shimoliy Hindistonni 
qamrab olgan K ushonlar im periyasi (m ilodiy 1-1V asrlar).  Bu im periyalar 
ichida  savdo-hunarm andchilikning  rivojlangan  m arkazlari  va  o ‘z-o‘zini 
boshqaradigan m ustaqil shaharlar shakllandi.
Jahon  im periyalari  qo‘shni  m am lakat,  hududlarni  harbiy  kuch  bilan 
yagona  davlat  tarkibiga  birlashtirib,  bosib  olingan  bu  hududlardan  xo­
mashyo,  ishchi kuchi,  o ‘lpon, m am lakat chegaralarining him oyasi uchun 
jangchilar  olar  edilar.  Lekin  bu  im periyalar  vaqtinchalik,  m o‘rt  b o ‘lib, 
ulam ing asoschilari o ‘lim idan keyin yoki kuchli podshoning z a if vorislari 
davrida parchalanib ketar edi.  Buning  asosiy  sababi,  im periyalam i tarki­
biga  kirgan  urug‘-qabila,  etnoslam ing  turli  taraqqiyot  darajasi,  turm ush 
tarzlarining  har  xilligi,  ularning  o ‘rtasida  m ehnat  taqsim otining  zaifligi 
va x o ‘jalikning natural xususiyati edi.  B undan tashqari im periyalar tarki- 
bidagi  xalqlam ing  im tiyozli  va  qaram   qism larga  ajratilishi,  ularni  qurol 
kuchi bilan birlashtirilgani davlatni  halokatiga olib keldi.
Mil.avv.  V I-IV  asrlarda  m avjud  bolgan  uch  qit’a  Osiyo,Yevropa  va 
Afrikaning bir qism ini o ‘z tarkibiga olgan A hm oniylar im periyasi davrida 
sharq  va  g‘arb  o ‘rtasida  turli  aloqalar  kuchaydi.  M akedoniyalik  Iskan- 
dar (mil.  avv.  356-323-yillar) yunon shahar-davlatlari,  Misr,  Bobil, Eron,
6 0


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
0 ‘rta Osiyo Afg'oniston va Hindiston  shimoliga yurish qildi.  Sharqning 
to‘rtm ingy illik  boy madaniyatini G ‘arb o ‘zlashtirib oldi.  Sharq va G ‘arb 
madaniyatining  qo‘shilishi  natijasida  madaniyatning  yangi  sifati  (elli- 
nizrn davri  mil.  avv. Ill -II asrlar) yuzaga keldi. Mil.  aw . VIII asrda pay­
do  bo'lgan  Rim shahar-davlati milodiy  T asrda imperator Trayan davrida 
deyarli  butun  G ‘arbiy  va  Janubiy  Yevropa,  Old  Osiyoning  bir qismi  va 
Shimoliy Afrika,  shimoliy  Qora dengiz  bo‘yini  qamrab  olgan  ulkan  im- 
periyaga aylandi.
Mil.  avv.  VII-VI  asrlarda  0 ‘rta  Osiyo  hududida  Katta  Xorazm  va 
Baqtriya  davlatlari  yuzaga  keldi.  Yunon-Baqtriya,  Parfiya  (mil.  avv.  Ill 
asr o ‘rtalarida vujudga kelgan), Kushon imperiyasi (milodiy I-IV asrlar), 
Qang‘,  Xorazm,  Dovon  davlatlari  0 ‘rta  Osiyo  lokal  sivilizatsiyasining 
o‘choqlari bo‘ldi. Natijada hududda yuksak shahar madaniyati rivojlandi. 
Sug‘orma dehqonchilikka asoslangan  xo‘jalik hayoti  m a’lum  yutuqlarga 
erishdi.  M a’naviy  hayotda jiddiy  o‘zgarishlar  yuz  berdi.  Zardushtiylik 
diniy  e‘tiqodi  rivojlandi.  Kushon  davlati  ulkan  imperiyaga  aylandi.  Bu 
davrda iqtisodiy hayot,  ma’naviy-madaniy  sohalar gullab yashnadi.
5. 
Qadimgi  sivilizatsiyalar  davrida  iqtisodiyot  taraqqiyotga  katta 
o ‘zgarishlar  yuz berdi.  Arastu kiritgan  «ekonomika»  atamasi  dastlab uy 
xo‘jaligini  yuritish  m a’nosini  bildirar  edi.  Ekonomika -  bu  mulkchilik, 
ishlab  chiqarishni  tashkil  qilishning  turli  shakllari,  moliya,  kredit  va 
pul  munosabatlari  tushunchasi  edi.  Bu  davrda,  ayniqsa,  Rim  imperiya- 
sining  gullab  yashnagan  vaqti  milodiy  I-IT  asrlarda bozorga  yo‘naltiril- 
gan latifundiya (katta),  villa (o‘rta) quldorlik xo‘jaliklari,  mayda dehqon 
xo‘jaligi,  erkin  hunarmand,  qullar  mehnatiga  asoslangan  ustaxonalar 
(ergasteriylar)  mavjud  edi.  Ergasteriylar tog‘-konchilik ishi,  kulolchilik, 
to'qimachilik va metall  buyumlari, qurolsozlikda mavjud edi.  Bu kelajak 
sex va manufakturalaming arafasi edi.
Qadimgi  sivilizatsiyalar  turli  hududlarda  o‘z  episentr  o‘choqlariga 
ega edi. Uning o ‘choqlari (er. avv.  I  ming yillikning ikkinchi yarmi -  era- 
mizning birinchi yuz yilligi) Hindiston, Xitoy va 0 ‘rta Osiyoda rivojlandi.
Hindiston  qadimgi  davrda  bir  necha  yuksalish  davrini  boshdan  ke- 
chirdi.  Ulardan  birinchisi  Maurilar  davri  (er.  aw .  IV-III  asrlar)ga  man- 
sub.  Maurilar davlatining yuksalish  davri  sulolaning uchinchi  hukmdori 
Bindasarining vorisi Ashoki  hukmronligiga to‘g‘ri  keladi.  Uning  davrida 
Hindiston  shimolida  Kashmir  va  Himolaydan  janubda  Maysurgacha, 
shimoli-g‘arbda  hozirgi  Afg‘onistondan  sharqda  Bengal  qo‘ltig‘igacha
61


R. RAJABOV
>
b o'lg an   davlat  birlashm asi  yuzaga  keldi.  G ‘arb  v a  sharqning  ko‘pgina 
davlatlari, xalqlari  bilan aloqalar o ‘matildi. M arkazlashgan boshqaruv ti­
zimi  shakllandi.  0 ‘z-o ‘zini  boshqaradigan  shahar,  respublikalar  m avjud 
edi.  B uddaviylik  dini  tarqaldi  va kasta tuzum i  hukm ron  boMdi.  Dehqon­
chilik,  savdo-hunarm andchilik,  m adaniyatda  yuksak  yutuqlarga  erishil- 
di.  Quchilik keng tarqaldi. Asosan  erkin jam oachi  dehqon-hunarm andlar 
m ehnati yetakchi o 'rin d a boMdi. M adaniyatda yuksak natijalarga erishildi 
va yozuv keng tarqaldi. M il.aw . IV-III asrlarda H indistonda hukm surgan 
M aurilar sulolasi podshosi A shokining toshga o ‘yilgan  ko‘plab qonunlari 
saqlanib qolgan. Ashoki  saroyi  ajoyib m e’m orchilik san ’ati yutugM  edi.
Ikkinchi  yuksalish  G uptalar  davri  (eram izning  IV-V  asrlari)da  ro ‘y 
berdi.  C handragupta  II  podsholigi  vaqtida  shim oliy  H indistonning  katta 
qismini  o ‘z ichiga olgan ulkan davlat vujudga keldi va bu davlat ikki yuz 
yil  davom ida  yashadi.  Bu  m am lakat  iqtisodiyoti  va  m adaniyatida yangi 
yuksalish 0 ‘rta Osiyo, Janubiy-sharqiy Osiyo m am lakatlari, U zoq Sharq, 
0 ‘rtayer  dengizi  m am lakatlari  bilan  tashqi  aloqalam i  rivojlanish  davri 
edi.  Uchinchi  yuksalish  Kushon  imperiyasi  davrida  sodir  boMdi.  Lekin 
bu o ‘tish d a v rid a y a ’ni o ‘rta asrlarga o ‘tish davriga to ‘g ‘ri keladi. Hindis­
ton va O 'rta  Sharq Yevropaga qaraganda o ‘rta asr jam iyatiga Yevropadan 
oldinroq  o ‘tdi.
Lokal  hind  sivilizatsiyasining  gullab  yashnagan  davrlari,  0 ‘rtayer- 
dengizi  (Afina,  Iskandariya,  Rim  im periyasi),  0 ‘rta  Osiyo  qadimgi  si- 
vilizatsiyalarining  shunday  bosqichlari  bilan  sinxron  (hamohang)  bordi. 
Bu antik sivilizatsiyalar taraqqiyotining o ‘xshash ritm idan dalolat beradi. 
H ar  bir yuksalishda  uning  orqasidan  tushkunlikning  uzoq  davri,  imperi- 
yalam ing yem irilishi,  o ‘zaro  ichki  urushlar,  tashqi  bosqinlar,  iqtisodiyot 
va m adaniyatni tushkunligi  ham rohlik qildi.

Download 7,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   126




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish