R. RAJABOV
\
dani k o ‘z!ab, ayirboshlashni am alga oshirish, boylik to ‘plash, yaxshi uy-
lar qurish, bezak-taqinchoqlarga ega boMish m otivatsiya m exanizmlarini
harakatga keltirdi. Bu rivojlanish sur’atini k o ‘p m arta jadallashtirdi.
Q o‘shni urug‘-qabila boshliqlari, harbiy boshliqlar, kohinlar, jam oa-
ning tadbirkor a ’zolari eng yaxshi yerlar, chorva, o ‘tloq-yaylovlar, harbiy
o ija la rn i o ‘zlashtirib, ularga egalik huquqini o ‘z q o ila rid a to ‘pladilar.
Hukmron tabaqa ana shunday paydo bo ‘ldi. Jam oaning boshqa a ’zolari
dehqon, hunarmand, chorvadorlar sifatida ilgari jam oa ixtiyorida boMgan
m ulkning bir qism iga ega boMdilar. U lar turli toMov-majburiyatlami o ‘ta-
dilar. Jam oaning m ulki hisoblangan o ‘tloqlar, o ‘rmonlar, suv havzalari
jam oaning umumiy mulki boMib qolaverdi.
Ilk sinfiy sivilizatsiyalam ing iqtisodiy m unosabatlarini o ‘ziga xos
xususiyati odam m ulk obyekti-qullar (asir tushganlar, qarzga botganlar)
boMdi. Boshda asirga olinganlar oMdirildi, qurbonlik qilindi yoki diniy
bayramlar, zodagonlam ing dafn m arosim larida qurbonlikka keltirildilar.
Chunki hozircha nazorat va m ajburlashga asoslangan qul m ehnati sama-
rasiz edi. B a’zida esa asirlam i toMa huquqli boMmagan jam oa a ’zolariga
aylantirdilar.
Lekin vaqt o ‘tishi bilan qul m ehnati q o ‘shim cha m ahsulot yarata
boshladi. Tarixchilam ing tadqiqotlariga ko ‘ra, qulchilik je z asrining iqti
sodiy asosi boMmadi. Jez asrida q o ‘shimcha m ahsulotning asosiy qismini
jam oachi dehqonlar, chorvadorlar, hunarm andlar yaratdilar.
M untazam ayirboshlashning rivojlanishi turli xil m ahsulotlarning
qiymatini belgilaydigan ekvivalent yaratishni talab qildi. Insoniyat bu
vazifani bajarishga d a’vogar boMgan chig‘anoq, yarim qim m atbaho tosh-
lar, chorva mollari va boshqalarni boshda sinab ko ‘rib, je z asrida qiym at
oMchovi, m uom ala va ja m g ‘arish vositasi sifatida m etall, pul, oltin, keyin
kumushni tanladi.
Takror ishlab chiqarishning tuzilishi m urakkablashdi, hajm lari ken-
gaydi, uning uyushqoqligi o ‘sdi. Buni iqtisodiyotning asosi boMgan
dehqonchilik, sug‘orm a dehqonchilikni yoMga q o ‘yish uchun zarur
boMgan sug‘orish tizim ini Nil, D ajla va Frot, Hind, Am udaryo va Sirdar-
yo vodiylarida boshqarish m antiqiy talab qilindi.
Bir necha darajalarda takror ishlab chiqarishning pog‘onaviy tuzilishi yu
zaga keldi: quyi dehqonchilik, chorvachilik yoki hunarmandchilik oilasi,
qo‘shni jam oa, yarim tovar yoki tovar quldor x o ‘ajaliklari: hududiy alohi
da hududlar Yuqori va Quyi M isr nom larida; davlat hajm i Misr, Ossuriya,
Do'stlaringiz bilan baham: