Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

2. 
Ilk  sivilizatsiyalarning  yoqilg‘i-energiya  resurslari. 
Paleolit, 
m ezolit va qisman  neolit davrida m ehnat vositalarini  harakatga keltiradi- 
gan  energiyaning asosiy  manbai  insonning muskul  kuchi  edi.  Bu  univer­
sal  va qayta ishlab  chiqariladigan  energiya resursi  edi.
M am ont va  fillam i  ov  qilish,  saroylar,  sug‘orish  tizimlari,  piram ida- 
lami  barpo  qilishda  birgalikdagi  m ehnat  bir  kishining  kuchidan  yuzlab, 
m inglab m arta oshadigan kuchni  hosil  qilish ajoyib natijalarga erishishga 
imkon berdi.
0 ‘rta va quyi paleolit oraiigMda inson ishqalash yordam ida olovni ho­
sil  qilish usulini  k ash f qildi.  Buni  birinchi  energetik  inqilob deyish m um ­
kin  edi.  Chunki  ibtidoiy jam oalar,  nafaqat  ovqat  tayyorlash,  balki  olov- 
dan  texnologik jarayonlar (yog'och  qurol  tayyorlash,  keyinchalik  metall 
quyish)da  foydalanish  im koniyatiga  ega  boMdilar.  Shuningdek,  uylarda 
issiqni  saqlash,  sovuqdan  o ‘zini  him oya  qilish,  yashashga  noqulay  mu- 
hitni  o ‘zlashtirish, daraxtlam i yoqib, ekin yeriariga aylantirishda olovdan 
keng foydalana boshladilar.
Shu  vaqtgacha  odam,  chana,  sol  va  qayiqlar  yasab,  ulardan  foyda­
lanish  ko ‘nikm asida ega boMgan  edi.  Lekin  odam da qoM-oyoq  hali  ham 
asosiy energiya resursi boMib qoldi.  Qachonki,  inson yovvoyi hayvonlar- 
ni  m adaniylashtirish,  ulardan  yuk  tashish  va o ‘zining  k o ‘chishida  trans­
84

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
port  vositasi  sifatida  foydalana  boshlashi  bilan  ahvol  o‘zgara  boshladi. 
Bu inson kuchini hayvonlar kuchi bilan qisman almashtirish va to‘ldiris- 
hga imkon bergan ikkinchi energetik inqilob edi.  Ikki daryo oralig‘ida er. 
avv.  Ill ming yillik boshlaridan plug,  arava va jang aravalariga eshak va 
ho‘kizlar qo‘shila boshlandi. Keyingi yillar dehqonchilik va transportda, 
asosan harbiy  ishda  otlardan foydalanila boshlandi. Alohida hududlarda 
bu maqsadlar uchun tuyalar va o ‘rgatilgan fillardan foydalanildi.
Temir asrining kashfiyotlari tabiiy energiya manbalari shamol va suv 
kuchidan  foydalanish  imkoniyatini  berdi.  Dengiz  sayohatlarida  yelkan- 
li  qayiq  va  kemalar  (jez  davridan  boshlab)  qo‘llanila  boshlandi.  Temir 
asrining  ilk  davrida  suv  g‘ldiraklaridan  tushayotgan  suvning  kuchidan 
foydalaniladigan suv g‘ildiraklari va tegirmonlaridan foydalana boshlan­
di.  Lekin  bu  uchinchi  energetika  inqilobining  ibtidolari  edi.  Shunisi  qi- 
ziqarliki, er.  avv.  100-yil atrofida qobiliyatli kashfiyotchi Gero reaktivlik 
tamoyilida  ishlaydigan  bug1  mashinasiga  o‘xshash  mexanizmni  yaratdi. 
Lekin ishchi kuchi arzonligi uchun bunday kashfiyotga ehtiyoj  bo'lmadi. 
Bu kelgusi  industrial  sivilizatsiyaning asoslarini  qo‘ygan energetik inqi- 
lobning uzoq aks-sadosi edi.
Qadimgi sivilizatsiyalar tez rivojlanayotgan insoniyatning energetika 
bazasini shakllantirishda yirik qadam tashladilar deb xulosa qilish mum- 
kin.