R. S. Qosimov (rais), X. Sultonov, Q. Nazarov, M

Aqliy bilimlar 2 xil yo’nalishda hosil qilinadi: a) mantiqiy tafakkur orqali, b) modellashtirish orqali. Modellashtirish, o’z navbatida – a) qiyosiy (ya’ni o’xshatish orqali), b) ramziy-majoziy, v) ilmiy-mantiqiy tushunchalarga tayangan holda amalga oshirilishi mumkin. Modellar ham ikki turga bo’linadi: 1) ramzlarga tayangan modelь 2) mavhum atamalarga tayangan modelь.
Badiiy adabiyot asosan ramziy-majoziy modellashtirishga tayanadi. Ilmiy adabiyot uchun ramziy modelь birinchi bosqich vazifasini o’taydi. Mavhum atamalarga tayangan ikkinchi ko’proq falsafiy modelь tizimlarga xosdir. Yana matematik modellar ham uchraydi.
Tajribaviy bilimga ham 2 yo’l bilan erishiladi:

1. 
   hayot tajribasi orqali,
   
2. 
   maxsus tajribalar tufayli.
   

Yana bir bo’linishni eslab o’tish joiz:
aniq va tabiiy fanlar. Bular insonning moddiy ehtiyojlarini ta’minlashga qaratilgan, ularni aniq bilish mumkin va kerak, taxminiylik bu erda taxmin darajasida qoladi. Bu bilim bilan na ilohiy, na irfoniy bilimlarni hosil qilib bo’lmaydi, moddiy voqelikdan tashqari chiqmoqchi bo’linsa, tajovuz bo’ladi, adashuvga olib keladi, g’ayri ilmga aylanadi.
ijtimoiy-siyosiy, aniqrog’i insonlar aro munosabatlarga oid bilimlar. Bularda bir natijaga erishish uchun ham ilohiy, ham irfoniy, ham aqliy, ham naqliy bilimlarga tayanib ish yuritish kerak bo’ladi. Birortasi hisobga olinmasa, xatoga yo’l qo’yish ehtimoli ko’payadi.

4. 
   TAFAKKUR TURLARI
   

I
(Ibtidoiy jamoa,
qisman qadimgi dunyo va o’rta asrlar odamining fikrlash tarzi)


asotir tafakkur
(g’ayb olami va mavhum tushunchalarni


79
moddiy ashyo va hodisalarga bog’liq holda tasavvur qilish) (Oqibati: mushriklik)


amaliy tafakkur