R e s p u b L i k a s I k o n s t I t u t s I y a s I n I

5-§. Iqtisodiy, ijtimoiy huquq va erkinliklarning
K onstitutsiyaviy asoslari
Inson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari ichida 
iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar muhim rol egallaydi.
Bular inson hayotining eng muhim jabhalarida, jumladan, 
mulkdor b o ‘lish, mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli 
mehnat sharoitlarida ishlash, ishsizlikdan himoyalanish, dam 
olish, ijtim oiy t a ’m inot olish, m alakali tibbiy xizm atdan 
foydalanish, bilim olish, ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, 
madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqlaridir.
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 36-modda- 
sida, ya’ni 
«Har bir shaxs mulkdor bo‘lishga haqli. Bankga
qo‘yilgan omonatlar sir tutilishi va meros huquqi qonun bilan
kafolatlanadi» 
deb belgilangan.
M ulk huquqi har kimning o ‘ziga tegishli mol-mulk o ‘z 
xo h ish ig a k o ‘ra , o ‘z m a n fa a tin i k o ‘zlab egalik qilish, 
foydalanish va tasarruf etishni anglatadi. Mulkdan foydalanish 
ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxs­
lar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo‘riqlana- 
digan m anfaatlarini buzmasligi ham da yer va boshqa tabiiy 
zaxiralardan oqilona foydalanish zarur. 0 ‘zbekiston Respub­
likasi Konstitutsiyasining. 55-moddasida k o ‘rsatilganidek, u- 
lar davlat muhofazasidadir.
113

---

Sobiq Ittifoq davrida davlat monopoliyasi hukmron bo‘lgan 
b arch a m oddiy va nom oddiy n e ’m a tlar xalq m ulki deb 
hisoblangan, aslida esa uning egasi davlat edi. 0 ‘sha davrda 
xom ashyo tarqatish, ishlab chiqarish jabhalari — hammasi 
davlat tomonidan rejalashtirilgan. Shu rejalar asosida moddiy 
boyliklar iqtisodiy va madaniy rivojlanishni har bir korxona 
uchun davlat rejalashtirib bergan. 0 ‘sha davrda shaxslar xususiy 
tadbirkorlik bilan shug‘ullanishi umuman man etilgan edi. 
Chunki, bu sotsialistik ishlab chiqarish prinsiplariga to ‘g‘ri 
kelmas edi. Konstitutsiyada fuqarolarning shaxsiy mulklari- 
ning obyekti deb ularning mehnat jam g‘armalari, turarjoylari, 
uy-ro‘zg‘or buyumlari, yordamchi xo‘jalik asbob-uskunalari 
va shaxsiy buyumlari tan olinar edi.
M ulk h u q u q ig a oid K o n stitu tsiy a v iy n o rm alarn in g
rivojlanishi uchun va uning huquqiy mexanizmini yaratishga 
d o ir b ir q a n c h a q o n u n la r q ab u l qilin di. «M u lkch ilik
t o ‘g ‘risida»gi, «F uqarolik kodeksi», «Ijara to ‘g‘risida»gi, 
«Valyutani tartibga solish to ‘g‘risida»gi, «Qimmatli qog‘ozlar 
va fo n d b irja la ri t o ‘g ‘risida»gi, « T ad b irk o rlik fao liy ati 
erkinligining kafolati to ‘g‘risida»gi, «Erkin iqtisodiy hudud- 
lar to ‘g‘risida»gi va boshqalar shular jumlasidandir.
0 ‘zbekiston Respublikasida ayni vaqtda mulkning xususiy 
va omm aviy (davlat) shakllari m avjud va b u lar bir xilda 
kafolatlanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasida barcha mulkdorlarning huquq 
va erkinliklari him oya etiladi. M ulkning barcha shakllari 
daxlsiz va qonun bilan q o ‘riqlanadi. 0 ‘zbekiston R espub­
lik a sid a ja m g ‘arm a, o m o n a tla r b a rc h a tijo r a t b a n k la ri 
tomonidan qabul qilinishi mumkin.
0 ‘zbekiston Respublikasida bank om onatchilari b o ‘lib, 
0 ‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va 
fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar hisoblanadi. Bank omonatining 
sir tu tilish i 0 ‘zbek iston R esp u b lik asi K o n stitu tsiy asid a 
mustahkamlanganidek, insonlarning iqtisodiy huquqlari sirasiga 
k ira d i. B ank to m o n id an o m o n a t sirla ri saq lash g a oid 
m unosabatlar 0 ‘zbekiston Respublikasining «Bank va bank 
faoliyati to ‘g‘risida»gi qonuni bilan tartibga solinadi.
Fuqarolarning mulklari davlat ehtiyojlari uchun, faqatgina 
qonunda belgilangan asoslarda va tartibda barcha xarajatlarini 
qoplash sharti bilan olinishi mumkin. M ulkdor faqat qonunda 
nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum 
etilishi mumkin.
114

---

0 ‘zbekistonda har bir inson meros qoldirish huquqiga ega 
ekanligi 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasi tomonidan kafolatlanadi. 
Meros ikki yo‘l bilan qonun va vasiyat yo‘li bilan qoldiriladi. 
0 ‘zbekiston Respublikasining F uqarolik Kodeksi 1120- 
moddasida «Har bir shaxs o ‘z mulkini to ‘laligicha yoki mulk- 
ning m a’lum bir qismini bir kishiga yoki davlatga yoxud o ‘zini- 
o ‘zi b o sh q a rish o rg a n la rig a m eros q o ld irish i, o ‘zining 
vasiyatnomasini har qanday vaqtda o ‘zgartirishi yoki bekor 
qilishi m um kin» deyilgan. D av lat v asiy atn o m an in g sir 
tutilishini kafolatlaydi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37- moddasida