R e s p u b L i k a s I k o n s t I t u t s I y a s I n I

ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid
qilmaslik tamoyili 
ham mamlakat Konstitutsiyasida o ‘z ifodasini 
topgan.
Xalqaro munosabatlarda kuch ishlatishdan yoki kuch bilan 
tahdid qilishdan voz kechish tam oyili tom onlarni boshqa 
davlatlarga qarshi bevosita yoki bilvosita kuch ishlatishni 
ifodalovchi har qanday harakatlardan o ‘zini tiyib turishini 
anglatadi. Kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik 
to ‘g‘risidagi m asala ilk bor Ikkinchi jahon urushi yillarida 
yuzaga keldi va x a lq la rn in g u ru sh d a n keyin x alq aro
munosabatlarni adolatli asosda qurishga b o ig an intilishlari va 
umidlarini aks ettirdi. Bu obyektiv qonuniyat birinchi m arta 
x alq a ro h u q u q p rin sip ig a ay lan d i va BM T N izom ida 
mustahkamlab q o ‘yildi.
BMT Nizomining IV bo ‘lim 2-moddasiga asosan xalqaro 
huquq subyektlari kuch ishlatm aslik va kuch bilan tahdid 
qilmaslik prinsipi asosida faoliyat ko‘rsatishini o ‘z zimmasiga 
oladilar. BMT Nizomidagi m e’yorga asosan qabul qilingan 
1970-yilgi xalqaro huquq prinsiplari to ‘g‘risidagi Deklaratsiya 
va X elsinki K en g ash in ing y ak u n lo v ch i h u jja tla ri kuch 
ish la tm a slik va kuch b ilan ta h d id so lm aslik p rin sip in i 
mazmunan boyitadi.
Kuch ishlatmaslik majburiyati barcha davlatlarga taalluq- 
lidir, chunki xalqaro xavfsizlik va tinchlikning saqlanishi, nafa- 
q at BM T ga a ’zo b o ‘lgan davlatlarga, balki barcha a ’zo 
bo‘lmagan davlatlarga ham ushbu tamoyilga amal qilishni shart 
qilib qo‘yadi. Biroq BMT Nizomining na 2-moddasida va na 
boshqa bandlarida davlatlar tomonidan shu tamoyilga asosan 
qanday faoliyat k o ‘rsatm asligi yoki ularg a qanday xatti- 
harakatning taqiqlanganligi aniq tavsiflab berilmagan.
BMT Nizomiga muvofiq, nafaqat qurolli kuchlarning, balki 
har qanday kuchning haq-huquqlariga qarshi qo‘llanilishi, ya’ni 
qurol ishlatm asdan qilinadigan zulm -zo‘rav o n lik lar ham 
taqiqlanadi. «Kuch» atam asiga alohida u rg ‘u berib, kuch 
ishlatishning tinchlikka o ‘ta katta xavf-tahdid solishini e’tirof 
etmoq lozim. Nizomning 2-modda, 4-bandida, avvalombor, 
qurolli kuch ishlatishning man etilganligi haqida so‘z boradi.
Y E X H T ning yakunlovchi hu jjatida a ’zo davlatlarning 
«boshqa a ’zo-davlatni majburlash maqsadida kuch ishlatish-
81 ’

---

ning barcha ko‘rinishlaridan tiyilishi», «har qanday iqtisodiy 
majburlash ta ’siridan o ‘zini tiyib turishi» kerakligi to ‘g‘ridan- 
to ‘g ‘ri k o ‘rsatib q o ‘yilgan. Bularning barchasi, shubhasiz, 
hozirgi zamon xalqaro huquq hujjatlari tomonidan har qanday 
k o ‘rinishdagi g‘ayriqonuniy kuch ishlatishni q a t’iyan man 
etilayotganligidan dalolat beradi. BMT Nizomining 42-47 va 
51-m oddalarida qurolli kuchni qonuniy ravishda q o ‘llash 
holatlari haqida, 41 va 50-moddalarida esa qurolsiz kuchlar- 
ning qonun doirasida qo'llanilishi haqida aytib o ‘tilgan. Bu 
m o d d a la rd a quyidagi u su lla r sanab o 'tila d i: « Iq tiso d iy
munosabatlar, temir yo‘l, dengiz, havo, pochta, telegraf, radio 
va boshqa aloqa vositalarini to ‘la yoki qisman uzib qo‘yish, 
diplomatik aloqalarni to ‘xtatib qo‘yish».
N izom da qu ro lli k u ch larn i d a v la tla r to m o n id an ikki 
holatdagina, ya’ni o ‘zini-o‘zi mudofaa qilish (51-modda) va 
BM T X avfsizlik K en g ash in in g q a ro rig a aso san , dunyo 
xavfsizligiga tahdid, tinchlik, sulh buzilgan yoki agressiya holat- 
larida (39 va 42-m.m) qonuniy ravishda q o ‘llash mumkinligi 
t a ’kidlanadi.
M a’lum davlatning o ‘zini-o‘zi mudofaa qilishi, shu davlatga 
qurol bilan bostirib kirilganidagina huquqiy asosga ega boiadi. 
Bir davlat boshqasiga qarshi iqtisodiy yoki siyosiy chora 
ko‘rganida, birinchi davlatga qarshi qurolli kuch ishlatish 51- 
moddaga binoan to ‘g‘ridan-to‘g‘ri taqiqlangan.
Bunday vaziyatlarda yoki hatto qurol bilan davlat hududiga 
bostirib kirish holati namoyon bo'lganida, himoyalanuvchi 
davlat unga nisbatan teng o ‘lchov tamoyiliga amal qilgan holda 
javob tadbirini q o ‘llashi mumkin.
BMT Nizomi aniq majburiy choralarning to ‘la ro ‘yxatini 
o ‘zida ifodalamagan. Xavfsizlik Kengashi Nizomda maxsus 
sanab o ‘tilm agan boshqa ch o ra-tad b irla rn i ham k o ‘rishi 
mumkin.
Kuch ishlatmaslik tamoyili, eng avvalo, agressiv urushlar- 
ning taqiqlanishini ko‘zda tutadi. Chunki m a’lum bir davlat 
tomonidan qurolli kuch ishlatilishi, avvalo agressiv urush deb 
tan olinadi va xalqaro jinoyat sifatida davlatlarning xalqaro- 
huquqiy javobgarlikka tortilishiga, shuningdek, bunga aybdor 
shaxslarning xalqaro jinoiy javobgarlikka tortilishiga sabab 
b o ‘ladi.
Agressiya harakatlari Nyurnberg va Tokio xalqaro harbiy 
tribunallarining nizomlarida xalqaro jinoyatlar deb yuridik 
jih a td a n tasniflangan. U rushdan keyingi yillarda, ushbu
82

---

tam oyilning m azm uniga davlatlarning agressiv urushlarni 
tashviq qilmasliklari majburiyati ham kiritilgan.
Agressiya tushunchasidan tashqari xalqaro huquqda «qurolli 
hujum» tushunchasi ham e’tirof etilgan. H ar ikkala o ‘xshash 
holatda ham ularning oqibatlari turlicha talqin qilinadi. BMT 
Xavfsizlik Kengashining ta ’rificha, bevosita qurolli hujum bilan 
bog‘liq boim agan harakatlar agressiya deb nomlangan.
Ushbu tamoyilning mazmuniga 70-yillardan boshlab davlat­
larning kuch bilan tahdid solish yoki boshqa davlat chegara­
larini buzish maqsadida kuch ishlatish yoki bo‘lmasa hududiy 
ixtiloflar va davlat chegaralari bilan b o g iiq masalalarni hal 
etish vositasi sifatida kuch ishlatilishidan o ‘zini tiyishi lozimligi 
alohida kiritilgan.
K uch is h la tm a slik ta m o y ilin in g m a zm u n ig a k o ‘ra, 
xalqaro huquq m e’yorlarining buzilishi orqali boshqa davlat 
h u d u d la rin i b o sib o lish , k u ch is h la tis h b ila n b o g ‘liq 
repressaliya harakatlari man etiladi, shu jum ladan, uchinchi 
bir davlatga qarshi agressiyani amalga oshirmoqchi b o ‘lgan 
ikkinchi davlat ixtiyoriga foydalanish uchun o ‘z hududlarini 
berish, boshqa bir davlatdagi fuqarolar urushi yoki terroristik 
harakatlarda ishtirok etish yoki yordam k o ‘rsatish, gijgijlash 
uyushtirish, bir davlat hududiga bostirib kirish uchun qurolli 
to ‘dalar, m untazam kuchlar, yollanm a jan g ari guruhlarni 
tashkil etish yoki bunday harakatlarni rag‘batlantirish kabi- 
lar taqiqlanadi.