R e s p u b L i k a s I k o n s t I t u t s I y a s I n I

4-§. O ‘zbekistonda sud-huquq islohotlarining
hayotiy zaruriyati
Mamlakatimizda barcha sohalarda o ‘tkazilayotgan islohot- 
larning o ‘ziga xos xususiyati — bu u larning bosqichm a- 
bosqichligida namoyon b o iad i, chunki har bir bosqichda aniq 
choralarning amalga oshirilishi ijtimoiy, moddiy va tashkiliy 
shart-sharoitlarning mavjudligiga bog‘liqdir.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining sudlarni ixtisoslash- 
tirishni nazarda tutuvchi 2000-yil 14-avgustdagi « 0 ‘zbekiston
294

---

R espublikasi sud tizim ini takom illashtirish to ‘g ‘risida»gi 
Farmoni sudlarning mutlaqo yangidan tuzilishiga asos soldi.
Mazkur Farmon suddagi ishlarning adolatli va o ‘z vaqtida 
ko‘rib chiqilishini ta ’minlash, fuqarolarning siyosiy, ijtimoiy 
huquq va erkinliklarini qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaat- 
larini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirdi. Shuning uchun 
fuqarolarning sudlarga b o ‘lgan ishonchlari ortib, buzilgan 
huquqlarini tiklash yuzasidan sudga m urojaatlari k o ‘pay- 
m oqda. Sudyalikka nom zodlarni tanlash va lavozim larga 
tavsiya etish masalasi ijro hokimiyati aralashuvidan butunlay 
xoli qilindi. Bu borada 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti­
ning 2001-yil 24-sentabrdagi Farmoni bilan «Sudyalarni tanlash 
va lavozimlarga tavsiya etish bo‘yicha oliy malaka komissiyasi»- 
ning yangi tahrirdagi Nizomi qabul qilinishi alohida ahamiyatga 
ega bo‘ldi.
Sud-huquq tizimidagi islohotlar fuqarolar turmush tarziga 
to ‘liq k irib kelay o tg anlig i k u n d an -k u n g a yaqqol sezilib 
bormoqda. Prezidentimiz tomonidan jazo amaliyotini liberal- 
lashtirish masalasi kun tartibiga q o ‘yilgach, ijtimoiy xavfi uncha 
katta b o ‘lmagan jinoyat sodir qilgan shaxslarga ozodlikdan 
mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazo turlarini qo‘llash, 
iqtisodiy sohada jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jazo 
tayinlashda idtisodiy ta ’sir choralaridan foydalanish, bir so‘z 
bilan ay tg an d a, jin o y a t so d ir etgan shaxsni ja m iy atd an
ajratmagan holda tarbiyalash jinoyatchilikning oldini olishda 
samaraliroq usul ekanligi qonunlashtirildi. Yurtboshimiz sud- 
huquq tizimidagi islohotlarni yanada chuqurlashtirishni talab 
qilish bilan birga sudlanuvchilarga og ‘ir jazo tayinlanish 
amaliyotini qattiq qoraladilar. H aqiqatan jazo tayinlashdan 
maqsad jinoyat sodir etgan shaxsga azob berish emas, balki 
uni qayta tarbiyalashdir.
Iqtisodiy jinoyatlarni sodir qilgan va jinoyat oqibatida 
keltirilgan zararni qoplagan ko ‘plab mahkumlar qamoq joy- 
laridan ozod etildi. Statistik m a ’lum otlarga k o ‘ra, m azkur 
qonun amalga kiritilganidan buyon bir yil davomida jinoyat 
oqilbatida yetkazilgan 2514335000 so ‘m lik m oddiy zarar 
qoplanganligi tufayli 2026 shaxsga nisbatan ozodlikdan mahrum 
qilish bilan bogliq bo‘lmagan jazolar tayinlangan.
Demokratik va adolatli fuqarolik jamiyati qurishning asosi 
aynan sud-huquq sohasidagi ijobiy o ‘zgarishlarga bogliq 
ekanligini Y urtboshim iz k o ‘p bora t a ’kidlagan. X ususan, 
ikkinchi chaqiriq Oliy M ajlisning to ‘qqizinchi sessiyasida
295

---

so‘zlagan nutqida ham mamlakatimizda demokratik o ‘zgarish- 
larni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini 
shakllantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida «Sud- 
huquq sohasini isloh qilish bo‘yicha boshlangan ishlarni izchil 
davom ettirish» zarurligini alohida uqtirib o ‘tdilar.
D arvoqe, davlatim iz rahbari o ‘z m a ’ruzasida t a ’kidla- 
ganidek, «Bu sohadagi eng muqim vazifa sud-huquq idoralari- 
ning mustaqilligi va ta ’sirchan faoliyatini so‘zda emas, amalda 
t a ’minlash b o ‘lm og‘i zarur. Sudlar tom m a’noda m ustaqil 
bo‘lgan holdagina qonunlaming q at’iy ijrosi, ularning haqiqiy 
ustuvorligi so‘zsiz ta ’minlanadi. Qayerda sud mustaqil bo‘lmas 
ekan, shu yerda qonun talablari va adolat buzilishi muqarrar».
Ba’zi huquqshunos olimlar flkricha, sud hokimiyati «Qonunga 
b o ‘ysundirilgan va sud ishlarini yuritish tartibida qonunni 
qo‘llashga da’vat etilgan organlar tizimini tashkil qiladi»120. Sud 
hokimiyatini ta’riflashga doir boshqacha yondashuv uni sud ish­
larini ko‘rib chiqish bilan boq‘liq faoliyat sifatida tushunishdan 
iboratdir. Har ikkala konsepsiya tarafdorlari tomonidan taqdim 
etilgan sud hokim iyati tushunchasida uzviy birlikni tashkil 
etadigan ikkita asosiy jihat ajratib ko‘rsatiladi.
Sud hokimiyatini amalga oshirish tartib-qoidalarim ng bir 
necha ko ‘rinishlari qaror topganki, ularga sud ishlarini yuritish- 
ning Konstitutsiyaviy, fuqarolik, xo‘jalik, jinoiy va m a’muriy 
turlari kiradi. Bunday sud ishlarini yuritish maxsus qonun 
hujjati bilan tartibga solinadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga binoan 
sudlar ixtisoslashuvining joriy etilishi, ya’ni umumiy yurisdik- 
siya sudlarining fuqarolik ishlarini к о‘rib chiqadigan va jinoyat 
ishlarini k o ‘rib chiqadigan sudlarga ajratilishi sud tizimini isloh 
qilishdagi jiddiy qadam b o ‘ldi. Bu narsa, albatta, fuqarolar 
h u q u q va erk in lik lari him oyasi k a fo la tla n ish in i y an ad a 
kuchaytiradi, sudlarda ishlarning sifatli va o ‘z vaqtida k o ‘rib 
chiqilishini to ‘laroq ta ’minlaydi. Sudlar ixtisoslashuvi odil 
sudlovni amalga oshirish uchun qo‘shimcha kafolat bo‘ladi.
Bir qator rivojlangan m am lakatlarda, jum ladan, AQSH, 
Angliya, Fransiya, Italiya, Germaniyada ko‘plab o ‘n yilliklar 
davom ida odil sudlovning ixtisoslashgan sudlar tom onidan 
amalga oshirilishi o ‘zini oqlab kelmoqda. Shu mamlakatlar- 
ning ayrimlarida sudyalar ixtisoslashuvi bundan ham kengroq
120