П. С. Султонов, Б. П. Ахмедов олий ўқув юртлари учун дарслик

Ирригацион эрозия нишаблик майдонларда ерларни нотўғри суғориш туфайли юз
беради. Республикамиздаги суғорма ерларнинг 700 минг гектарида ирригацион эрозия кенг
тарқалган. Бундай ерларда пахта, ғалла ва бошқа экинларнинг ҳосилдорлиги 10% дан 60%
гача пасайиб кетиши кузатилади. Ирригацион эрозия тоғлик, тоғ-олди адирликлари ва тоғ
этакларидаги нишаблик текисликларда, яъни бўз тупроқли суғорма минтақаларда кўпроқ
учрайди. Бундай эрозияга дучор бўлган майдонлар Фарғона водийси вилоятлари, Тошкент,
Самарқанд, +ашқадарё ва Сурхондарё вилоятларининг тоғ-олди ҳудудларида кенг тарқалган
бўлиб, мамлакатимиз иқтисодиёти ва экологиясига катта зарар етказилмоқда.
Яйлов ва ўтлоқ ерларда чорва хайвонларини меъёридан ортиқча боқиш ва ўсимлик
қопламини қайта тикланишига етарли шароитлар яратилмаслиги натижасида яйлов
эрозияси рўй беради. Бунда яйловларнинг махсулодорлиги кескин тушиб кетади ва бундай
худудларга хос экотизимларнинг функцияси изидан чиқади.
Денгиз, дарё, кўл ва сув омборлари каби сув хавзаларининг қирғоқларини сув
тўлқинлари таъсирида емирилиши абразия дейилади. Бу жараёнда хам сув хавзаларига
туташ ер майдонларининг қисқариши, унумдорлигини пасайиб кетиши, турли ишлаб
чиқариш иншоотларини бузилиши каби салбий холатлар юзага келади.
Йўллар, қувур йўллари, электр ва алоқа тармоқлари ва бошқа саноат объектларини
барпо этиш жараёнида тупроқ қатламини емирилиб, бузилиши саноат эрозияси деб
юритилади. Бу жараён кучли саноатлашган худудларда қурилиш тартиб қоидаларига етарли
даражада амал қилинмаслиги оқибатида юз беради.
Дефляция ёки шамол эрозияси жараёнида ҳам сув эрозияси каби ҳодиса юз беради
яъни тупроқнинг энг унумдор қатламлари емирилади, аммо бу ўринда емирувчи асосий куч
сув эмас шамол оқими ҳисобланади. Дефляция тез-тез шамол эсиб турувчи, енгил қуруқ
тупроқли, ўсимлик қоплами яхши ривожланмаган ҳудудларда тез авж олади. Унинг
нисбатан бир маъромда узлуксиз рўй берадиган кундалик дефляция ва қисқа вақт ичида тез
ва кучли юз берадиган чанг-тўзонли бўрон каби иккита хили фарқланади.

---

Кундалик дефляция тезлиги бир мунча секин(<м/с) аммо нисбатан кўп эсадиган
шамоллар таъсирида вужудга келади. Бунда кўпинча тупроқнинг ўта майин заррачалари
доимий учириб кетиб турилади. Оқибатда тупроқ секин-аста емирилиб, ундаги гумус ва
бошқа озуқа моддаларнинг миқдори камаяди, бир қатор агроэкологик ҳусусиятлар
ёмонлашади.
Чанг-тўзонли бўронлар эсиш вақти қисқа, аммо тезлиги юқори(> 20-25 мғс) бўлган
шамоллар таъсирида юз беради. Бу хилдаги дефляцияда қисқа вақт ичида ер юзасидан катта
миқдордаги турли ўлчамли тупроқ заррачалари, ҳатто ўсимликлар узоқ масофаларга учириб
кетилади. Бунинг оқибатида тупроқларга катта зиён етказилади.
Дефляция жараёни дунёнинг иссиқ қуруқ(арид) иқлимли ҳудудлари: Африка,
Австралия ва Осиё қитъасидаги саҳроларда, Американинг чўл-дашт минтақаларида кенг
тарқалган бўлиб, шу ҳудудларнинг экологик холатини оғирлаштирувчи асосий омиллардан
бири ҳисобланади.
Республикамиздаги +изилқум, Устюрт, +арши ва Марказий Фарғонанинг дашт-
чўлларида жойлашган 26,5 млн.гектар яйловли ерлар ва 600 минг гектар суғориладиган
ерлар дефляцияга дучор бўлган. Бу жараён кўчма қумли чўлларда айниқса, Орол бўйи
минтақасида экологик холатни оғирлаштирувчи асосий хавфли омилга айланиб қолди. Бу
ерларда дефляция туфайли хар гектар ерга тўғри келадиган тузли чанг тўзоннинг ўртача
йиллик миқдори 520 кг.ни ташкил этмоқда, баъзи жойларда(Чимбой атрофида) эса бу
кўрсаткични 500 тоннагача етиши ҳам кузатилмоқда. Оролнинг қуриши натижасида очилиб
қолган 4 млн.гектар тузли сахро кучли дефляция ўчоғига айланиб қолди. У ердан шамол
таъсирида йилига 72 млн.тоннагача тузли чанг атмосферага кўтарилиб, 500 км. радиусида
теварак атрофидаги ерларга тарқалиб оғир экологик муаммоларни туғдирмоқда.
Тупроқларнинг экологик холатини оғирлаштирувчи жараёнлардан яна бири
шўрланишдир. Шўрланиш деб тупроқнинг ўсимликлар ўсадиган юқори қатламларида(2
метргача) экинлар ва бошқа организмларга зарарли бўлган осон эрувчан тузларни меъёридан
ортиқча тўпланишига айтилади. Тупроқ шўрланишининг асосий табиий сабаблари иссиқ,
қуруқ иқлим, ёғин-сочин миқдорини буғланишдан камлиги, минераллашган(шўр)
сизот(грунт) сувларни ер юзасига яқин(< 3м) жойлашганлиги ва оқиб чиқиб кетишини
қийинлиги кабилардир. Баъзи холларда шамол орқали тузларни учириб келиниши ва тупроқ
хосил қилувчи жинслар таркибини осон эрувчан тузларга бойлиги кабилар хам сабаб
бўлиши мумкин.
Тупроқни шўрлантирувчи тузлар таркибини кўпинча натрий, кальций, магний
элементларининг сулфатли, хлорли, карбонатли тузлари ташкил этади. Кўпчилик экинларга
натрий хлорид, натрий бикарбонат, натрий карбонат, магний хлорид, калций хлорид тузлари
кучли захарли таъсир кўрсатадилар. Шўрлантирувчи тузларнинг таркиби ва миқдорига қараб
тупроқ шўрланишининг тури ва даражаси белгиланади. Шўрланиш туфайли тупроқнинг бир
қатор хусусиятлари ёмонлашади, жумладан экинларнинг хосилдорлиги кескин тушиб
кетади. Масалан, хатто кучсиз шўрланган тупроқларда маккажўхори хосили 40-50%, буғдой-
50-60% га камайиб сифати ёмонлашади. Тупроқнинг бино ва иншоотларга зарарли таъсири
кучаяди. Ичимлик сувлари, озиқ-овқат маҳсулотлари ва ҳаво таркибида тузлар миқдори
кўпайиб инсон ва бошқа организмларга салбий таъсир кўрсатади. Буларнинг хаммаси охир
оқибатда худуднинг умумий экологик холатини оғирлашувига олиб келади.
Дунёнинг кўплаб мамлакатларида, айниқса Осий ва Африканинг арид иқлимли
минтақаларида тупроқ шўрланиши асосий агроэкологик муаммолардан бири хисобланади.
Сайёрамизда шўрланиш туфайли йилига 200-300 минг гектар суғорма ерлар ишдан чиқиб
атроф-мухитни ифлословчи манбага айланиб қолмоқда.
Республикамизнинг кескин-континентал иссиқ, қуруқ иқлими, тупроқ юзасидан
намлик буғланишини юқорилиги, ўзига хос гидрогеологик ва геоморфологик шароитлари
бир қатор худудларда шўрланиш жараёни учун қулай шароит туғдиради. Масалан, текслик
ва қисман тоғ олди минтақаларда шўр сизот сувлари ер сатҳига яқин жойлашган, ер
юзасидан намликни буғланиши эса йиллик ёғин-сочинларга нисбатан нисбатан ўртача 3-8

---

марта юқори. Бу хол тупроқнинг юза(<2 м.) қатламларида секин-аста зарарли тузларнинг
меъёридан ортиқча тўпланиб қолишига, яъни шўрланишига олиб келади. Ушбу жараёнга
инсоннинг нотўғри аралашуви, яъни меъёридан ортиқча суғориш, шўр сувлардан
фойдаланиш сизот сувларни худуддан оқиб чиқиб кетишини етарлича таьминламаслик,
оқибатида уни янада кучайиши кузатилади. Бундай холатни вақтида олди олинмаса ерларни
қайтадан ёки иккиламчи шўрланиши содир бўлади. Республикамизнинг Сирдарё, Жиззах,
Бухоро, +ашқадарё вилоятларида, Оролбуйи ва Марказий Фарғонада бу каби шўрлашган
майданлар катта худудларни эгаллаган. Ҳозирги кунда Республикамиздаги дехқончилик
ерларининг 50% и шўрланган, жумладан суғорма ерларнинг 1300 минг гектари ушбу офатга
дучор бўлган. Шундан 18 минг гектари нооқилона фойдаланиш оқибатида вужудга келган
иккиламчи шўрланган ерлардир.
Аграр худудларнинг экологик холатини оғирлаштирувчи омиллардан яна бири
тупроқларнинг ифлосланишдир. Экологик маънода тупроқларнинг ифлосланишини
тупроққа антропоген фаолиятлар туфайли турли ёт модда ва жинсларни, патоген
организмлар ва оқава сувларни кўшилиши оқибатида унинг хусусиятларини ёмонлашуви,
сифатини бузилиши ва унумдорлигини пасайиб кетиши каби комплекс салбий жараёнлар
тушунилади. Бу жараёнларнинг экологик жихати шундаки, ифлосланиш оқибатида
тупроқларнинг биосферадаги асосий функциялари изидан чиқади ва бундай тупроқлар ўзи
атроф мухитни ифлословчи манбага айланиб қоладилар.
Илм-фаннинг турли жабхаларида тупроқлар ифлосланиши, ифлословчи моддалар
турига (оғир металлар, пестицидлар, гелминтлар билан) кўра, ифлословчи тармоқ
хусусиятига (саноатда, қишлоқ хўжалигида, маиший соҳада) кўра, ифлословчи
бирикмаларининг хоссаларига (кимёвий, радиоактив) кўра, ифлосланишнинг худудий
кўламига кўра (глобал, регионал, локал) турларга бўлинади. Тупроқлар одатда саноат,
энергетика, аграр, қурилиш, маиший ва бошқа соҳаларнинг турли чиқиндилари хамда
минерал ўғитлар ва пестицидларнинг қолдиқлари билан кўпроқ ифлосланадилар. 
Саноат чиқиндилари билан кучли ифлосланган «Саноат даштлари» ўрнида кўпинча
экинлар яхши ўсмайди, чунки тупроқларда мис, олтингугурт, молибден, рух, кадмий, титан,
бор, фтор каби кўплаб элементларнинг миқдори табиий холдагига нисбатан бир неча марта
кўп бўлади, яъни моддаларнинг тупроқдаги таркибий ва миқдорий мутаносиблиги
(мувозанати) бузилган бўлади. Тупроқларнинг ишдан чиқишида металл, пластмасса, турли
кимёвий колдиқлар, кул, шлак, шиша, сопол холидаги қаттиқ ноорганик чиқиндилар ҳам
сезиларли рол уйнайдилар.
Зарарли моддаларнинг тупроқка хаво орқали келиб тушиши ҳам асосий ифлословчи
омиллардан бири хисобланади. Турли манбаалардан ҳавога чиқарилган ташлама
(чиқинди)лар маълум пайтдан кейин аста-секин тупроқ юзасига қайтиб тушадилар, бунда
шамол мухим рол ўйнайди. Ҳаво орқали ифлосланиш табиий ва антропоген омиллар
туфайли юз беради. Дефляция, вулқонлар отилиши ва турли космик жараёнлар билан боғлиқ
ифлосланишни табиий ифлосланиш, инсоннинг турли ишлаб чиқариш фаолиятлари билан
боғлиқ ифлосланишни эса антропоген ифлосланиш дейилади.
Ҳозирги пайтда ҳавога антропоген йўл билан йилига ўртача 10
12
тонна ташламалар
чиқарилади, улар таркибида Pb, Cd, Se, As, Ni, Hg, Cu, F каби захарли моддалар ва зарарли
чанглар тупроққа тушиб, унинг хусусиятларини ёмонлашувига олиб келади. Бундай

---

ифлосланган тупроқлар ўсимлик ва чорва маҳсулотларини ҳамда сувларни ифлословчи,
охир-оқибатда эса инсонлар саломатлигига кучли зиён етказувчи манбага айланиб
қоладилар.
27-расм. 1946 йилдан 1993 йилга қадар дунё бўйича кимёвий ўғитлардан фойдаланишдаги
ўзгаришлар.
Тупроқни ҳаво орқали ифлосланиш йўлларидан яна бири кислотали ёмғирлардир.
Кислоталилиги 5,6 дан паст бўлган (рН <5,6) ёимғирларга кислотали ёмғирлар дейилади.
Антропоген манбаалардан чиқаётган олтингугурт, азот, углерод ва фтор бирикмалари
ҳаводаги сув буғилари билан бирикиб кислоталарни (сульфат, нитрат ва бошқа) хосил
қилади, бу кислоталар эритма холида ёғин-сочинлар билан тупроққа тушади. Натижада
тупроқлар нордонлашиб, ундаги озуқа моддаларни ювилиб кетиши осонлашади ва бошқа
хусусиятлари ёмонлашади. Саноати кучли тараққий этган Европа ва Шимолий Америка
мамлакатларида кислотали ёимғирлардан 5-10 млн. км
2
ер майдони доимий зарар кўрмоқда.
Ундан, нафақат тупроқлар, балки ўсимлик ва хайвонотлар, халқ хўжалигининг бино ва
иншоотлари, тарихий обидалар хам катта зиён кўрадилар.
28-расм. Ўзбекистон республикасида ўғитлардан фойдаланиш динамикаси.
Тупроқларни энг кўп ифлослайдиган соҳа аграр соҳа хисобланади, чунки бу соҳанинг
асосий ишлаб чиқариш воситаси ва предмети миллионлаб гектар ер майдонларидир. Бу
соҳада тупроқларнинг ифлосланиши қуйидаги уч жараёнда; минерал ва органик ўғитларни
қўллаш, пестицидллардан фойдаланиш ва чорвачиликда юз беради.
Ҳозирги пайтда дунёнинг кўп мамлакатларида дехқончиликдан олинаётган
хосилнинг 40-60% и, баъзи холларда 70 % гачаси турли кимёвий воситаларни, яъни
минерал ўғитлар ва пестицидларни қўллаш туфайли олинмоқда(27,28,29-расмлар). Бу
албатта, инсоният тараққиётининг зарур омилларидан бири хисобланса-да, улардан
нооқилона фойдаланиш тупроқ, сув, ўсимлик ва чорва маҳсулотларини ифлосланиши билан
боғлиқ бўлган оғир экологик муаммоларни келтириб чиқармоқда.
29-расм. Ўзбекистон республикасида пестицидлардан фойдаланиш динамикаси.

---