P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

q a t’iy a ts izlik d ir.

  Masalan,  o'rta  maktabni  tugatayotgan  va 

tugatgan  ba’zi  bir  yoshlar  qaysi  institutga  kirish  masalasini juda  tez  hal 

qiladilar,  boshqa  birlari  bo'lsa juda  uzoq  vaqt  ikkilanib  o'ylab  yuradilar. 

Qat’iyat, odatda, jiddiylik vaziyatning yengillanishi, mamnunlik tuyg'usini 

tug'dirsa,  qat’iyatsizlik  esa  ikkilanish  hissi,  jiddiylik  tuyg'usi  va  alohida 

og'ir noaniq  holat  bilan  birga sodir bo'ladi.

Biror  qarorga  kelishning  sur’ati  bir  qancha  sabablarga,  jumladan: 

ehtiyojga,  hal  qiluvchi  motiv  kuchiga,  sharoitga,  hissiyotlarga,  tafakkur 

va xayolning taraqqiyot darajasiga, turmush tajribasi va bilimlariga, kishi-

---

ning  dunyoqarashiga,  uning  temperamenti  va  xarakteriga  hamda 

boshqalarning  maslahatlariga,  buyruqlariga,  iltimos  va  takliflariga 

bo‘ysunishga bogMiq  boMadi.

Biron  qarorga  kelishning  sur’ati,  asosan,  oldinga  qo'yilgan  maqsad- 

ning  ahamiyatiga,  biror  qarorga  kelishga  olib  boruvchi  faoliyatning  xa­

rakteriga bogMiq  boMadi.

Shunday hollar ham boMadiki, biron qarorga kelish oldidan awal o‘ylab, 

andisha  va  ehtiyotlik  bilan  har  bir  motivni  hisobga  olib  va  solishtirib 

ko'rish  lozim boMadi.  Boshqa bir hollarda murakkab faoliyat boMsa ham, 

hech bir ikkilanib  oMirmay,  uzil-kesil  qarorga  kelish  lozim boMadi.  Bun­

day qat’iyat  urush sharoitida zarurdir.  Bunday paytda anchagina  fahm va 

ziyraklik hamda sharoitning barcha  murakkabliklarini hisobga olish zarur 

boMishiga  qaramay,  tezlik bilan  qarorga  kelish  talab  qilinadi.

Ana  shunday  murakkab  tarzdagi  motivlar  kurashi  va  qarorga  kelish 

faqat shunday hollarda boMadiki, bunda odamning hayoti va faoliyati uchun 

muhim  ahamiyatga  ega  boMgan  yangi  maqsadlar qo'yiladi  va  bu  maqsad- 

larni  amalga oshirish  uchun  yangicha vosita  hamda  usullar talab  qilinadi.

Kundalik  hayotimizda juda  ko‘p  ongli  irodaviy  harakatlarimiz  uzoq 

davom etadigan va jiddiy tusdagi  motivlar kurashisiz  amalga oshirilavera- 

di.  Bunday  hollarda biron  qarorga kelish  ilgaridan  odat  boMib  qolgan  bir 

tarzda yoki belgilangan qoida asosida, yo boMmasa,  mazkur qaror va hara­

katlarni  maMum  turdagi  xatti-harakatlarga  rioya  qilish  tarzida  amalga 

oshiriladi.

Qabul  qilingan  qaror  keskin  va  mustahkam  yoki  bo‘sh,  sabotsiz  — 

o'zgaruvchan  boMishi  mumkin.  Bir  marta  qabul  qilinib,  keyinchalik 

o'zgarmaydigan va maMum vaqt davomida albatta bajariladigan qaror qat’iy 

va  mustahkam  qaror  deb  ataladi.  Qaror  o'ylab  qabul  qilingan  ijtimoiy 

vazifalar  va  shuning  bilan  birga,  kishining  hayotiy  manfaatlariga,  uning 

dunyoqarashi  va  ishonchlariga  moslashtirilgan  boMsa,  bunday  qaror 

ko'pincha  mustahkam  boMadi.  Qat’iy  va  mustahkam  qarorga  kelish  — 

irodaning  yuksak  sifatidir.

Bir marta qabul qilishgan qarorni  kcvinchalik o'zgartirish yoki boshqa 

yangi  qaror bilan  almashtirish,  yoki  boMmasa,  batamom  bekor  qilib  yu- 

borish  subutsizlik  deyiladi.

Qat’iy  qaror qila  olmaslik  — kishi  irodasi  bo'shligining  alomatidir.

Qabul  qilingan  qarorning  o'zgarishi,  ya'ni  beqarorlik,  subutsizlik, 

ko'pincha yana bu qaror to'g‘risida yetarli darajada o'ylamaslikdan, emot­

sional  holatning  o'zgarishidan,  yoki  boMmasa  kishi  harakat  qilib  turgan 

sharoitning o'zgarishidan  kelib  chiqadi.  Qarorning o'zgarishi,  ko'pincha, 

motivlar  kurashining  qaytadan  boshlanib  ketishiga  va  oxirgi  mana  qat'iy 

qaror qabul  qilishga  olib  keladi.

---

Qat’iyatsizlik va beqarorlikni,  odatda,  qabul  qilingan qaromi  oldindan 

rejalashtirilgan  harakatlar bilan bog‘lash orqali yengish  mumkin.  Rejalash­

tirish — oldinga qo'yilgan maqsadga olib boradigan eng qulay usul va vosi- 

talarni qidirishdan iborat bo‘lgan murakkab aqliy faoliyatdir.  Rejalashtirish 

jarayonida boMishi mumkin boMgan va zaruriy barcha harakatlar duch kelib 

qoladigan qiyinchilik va qarama-qarshiliklar hisobga olinadi hamda qilina­

digan  ishlardan  kelib chiqadigan  natijalarga oldindan baho beriladi.

Shunday qilib,  irodaviy harakatlar ixtiyorsiz  harakatlardan  farq  qilib, 

ular ilgaridan qabul qilingan qaror va ilgaridan tuzilgan reja asosida amal­

ga  oshiriladi.