P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

V.  N U T Q   VA  TAFAKKUR

Nutq tafakkur bilan chambarchas bog'langandir. Odam nutq bo'lmasa, 

til  vositalari  bo'lmasa  fikr qilolmaydi.  Yuqorida  aytib  o'tilganidek,  nutq 

fikrlash qurolidir. Tafakkur bo'lmasa nutq til boiishi ham  mumkin emas.

Fanga  xilof boigan  burjua  idealistik  taiimot  uchun  xarakterli  narsa 

shuki,  u  tafakkurni  nutqdan,  til  shakllaridan  ajratib  qo'yadi.  Masalan, 

psixologlarning Vyursburg maktabi deb atalgan idealistik psixologiya namo­

yandalari  (Byuller,  Messer,  Kyulpe, Ax va boshqalar)  odamdagi tafakkur 

jarayonlari  obrazlardan  — idroklar  va  tasawurlardan  mustaqil  ravishda, 

shuningdek,  nutq tildan  mustaqil ravishda sodir boiadi, deb isbot qilmoq 

uchun,  buni  hatto tajriba  qilib  ko'rsatishga  ham  urinib  ko'rdilar.

Obrazlardan va nutqdan mustaqil mana shunday «sof» tafakkur boiishi 

mumkin,  degan  idealistik taiimot  butunlay  asossiz taiimotdir.  Tafakkur 

idrok  va  tasawurlardan  mustaqil  sur’atda  o'sa  olmaydi.  Nutq  bo'lmasa, 

tafakkur  ham  bo'lmaydi,  til  materiali  bo'lmasa,  fikrni  ifodalab  berib 

bo'lmaydi.

Bizning hukmlarimiz, mantiqiy ta’riflarimiz, xulosalarimiz til material- 

lari  va gaplar yordami  bilan  ifodalanadi.  Til  materiallari va gaplar vositasi 

bilan  analiz va  sintez qilinadi,  abstraksiya qilinadi  va umumiylashtiriladi.

240

---

Til  materiallari  boMmasa,  biz  hatto  eng  oddiy  hukmni  ham  o‘zimiz 

uchun  ifodalay  ololmaymiz  —

  biz  shu  onning  o‘zida  idrok  qilib  turgan 

buyumlar to‘g‘risida  ham  biror nimani tasdiq qilib yoki  inkor qilib aytol- 

maymiz.  Biz so‘zlar boMmasa,  bitta ham tushunchani  fikrimizga joylash- 

tira  olmaymiz.

Faqat  til  yordami  bilangina  odamlar  bir-birlariga  o‘z  fikrlarini  ayta 

oladilar.  Odamlar  nutq  orqali  bir-birlari  bilan  aloqa  bogMaganlarida, 

tafakkur  natijalarini  va  o‘tmish  ajdodlarning  bilish  sohasida  erishgan 

muvaffaqiyatlarini  til  yordami  bilan  o‘zlashtirib  oladilar  va  ayni  vaqtda 

o‘z  fikrlarini  va bilimlarini  avlodlariga  topshiradilar.

Inson  tafakkuri  ham  tarixiy  taraqqiyot jarayonida,  til  yordami  bilan 

boMadigan nutq aloqalarida oksdi — tafakkurning mantiqiy shakllari ishlab 

chiqildi.

Har  bir  kishining  tafakkuri  uning  butun  umri  davomida  til  yordami 

bilan  boMadigan  nutq  aloqalari jarayonida  o‘sib  boradi.

Lekin  biz  tafakkur,  nutq  va  til  bir-biriga  chambarchas  bogMangan 

deganimizda  shuni  ham  nazarda  tutishimiz  kerakki,  nutq  bilan  tafakkur 

aynan  bir  narsa  emas,  nutq  bilan  tafakkurni,  fikr  bilan  tilni  bir-biriga 

aynan  teng  deyish  yaramaydi.  Biz  ba’zi  buijua  psixologlarining  tafakkur 

bilan  nutq  aynan  bir  narsa,  deb  da’vo  qiluvchi  soxta  taMimotini  qat’iyan 

rad  qilishimiz  lozim.

Amerika  psixologiyasi  deb  atalgan  oqimining  namoyandalari  boMgan 

bixevioristlar  nutq  bilan  tafakkur  bir-biriga  aynan  teng  bir  narsa  degan 

mana shunday mexanistik ta’limotni, fanga butunlay xilof boMgan ta’limotni 

targMb  qilishga,  ayniqsa,  zo‘r berib  urindilar.

Ularning ta’limotiga  ko'ra,  tafakkur  nutqdan  iborat  boMadi.  Faqat 

nutqning o‘zigina  real  mavjuddir.  Tafakkur esa u  ham o‘zi  bir nutqdir, 

lekin  tovushsiz  yoki  tormozlantirilgan  nutqidir.  Bixevioristlaming 

ta’limotiga  ko‘ra,  nutq  nerv-muskul  harakatlaridan  tarkib  topadi,  u 

alohida  ko‘nikmalardan  iboratdir,  demak,  tafakkur  ham  faqat  mana 

shu  malakalardan  iborat  boMishi  lozim.  Shu  ta’limotga  qaraganda,  biz 

muskullar  yordami  bilan  fikr  qiladigan  boMib  chiqamiz.  Bixevioris- 

tlarning shu taMimotiga ko'ra, tafakkur muammosining okzi  ham boMishi 

mumkin emas, tafakkur masalasi batamom  nutq masalasining o‘zi boMib 

qoladi.  Nutq  bilan  tafakkur  aynan  bir  narsa,  degan  ta’limotni  burjua 

psixologlari  tafakkurning  rcalligini  rad  qilmoq  uchun,  shu  bilan  birlik- 

da,  mchnatkash  kishilarning faoliyatida ongning faol  roli borligini  ham 

rad qilmoq uchun obylab chiqardilar.  Bixevioristlaming tafakkur nutqdan 

iborat,  degan  bu  taMimoti  voqelikka  butunlay  zid  taMimotdir.  Nutq 

bilan  tafakkur aynan  bir narsa  emasligini  ko‘rsatadigan juda  ko*p  fak- 

11 a r  bor.

---

Masalan,  ma’lumki, boshqa birovning nutqini tushunib olishda ba’zan 

birmuncha qiynalamiz.  Odatda,  biz,  boshqa birovning nutqini eshitayot- 

ganimizda  yoki  yozma  nutqni  ichimizda  o‘qiyotganimizda,  shuningdek, 

boshqa  birovning  nutqini  baland  ovoz  bilan  takrorlayotganimizda,  bu 

nutqlarda  ifodalangan  fikrlarni  ayni  shu  vaqtda  tushunib  ololmaymiz. 

Ko‘pincha,  hamma  nutq  organlari  toMa-to‘kis  harakat  qiladi  (to‘g‘ri  ta- 

laffuz  qiladi),  lekin  bunda  ham  nutqdagi  fikrni  ayni  shu  vaqtda  darrov 

tushunib  boMmaydi.  Ba’zan  nutqni  tushunmoq,  ya’ni  uning  ma’nosini 

bilib  olmoq  uchun  aniq ta’riflarni  (og‘zaki  yoki  yozma)  bir necha  marta 

takrorlashga  to‘g‘ri  keladi.

Agar  nutq  bilan  tafakkur aynan  bir  narsa  boMganda  edi,  boshqa  bi­

rovning  nutqini  faqat  eshitish  yoki  birinchi  takrorlash  bilanoq,  tushunib 

olingan  bo‘lur  edi.  Modomiki,  birovning  nutqini  faqat  eshitish  yoki  bi­

rinchi  takrorlash  bilanoq  tushunib  bo‘lmas  ekan,  binobarin,  tafakkur bi­

lan  nutqni  ham  aynan  bir  narsa  deb  boMmaydi.

Shunday  ham  boMadiki,  ayni bir fikrning o‘zini turli  odamlar va ayni 

bir kishining o‘zi  turli  hollarda, turli so‘zIarda, turli  iboralarda ifodalaydi. 

Misol  uchun  matematikaning quyidagi  ta’rifini  ko‘rsatish  mumkin:  plus- 

plusga  ko‘paytirilganida  va  minus-minusga  ko‘paytirilganida  plus  hosil 

boMadi,  plus  minusga  ko'paytirilganida esa  minus  hosil  boMadi.  Shu  fikr­

ning o‘zi  boshqa  bir iborada  ifodalanishi  mumkin:  bir xildagi alomatlarga 

ega boMgan raqamlar bir-biriga ko‘paytiriIganda musbat raqam hosil boiadi, 

alomatlari  turlicha  boMgan  raqamlar  bir-biriga  ko'paytirilganida  manfiy 

raqam  hosil  boMadi.  Nutq  bilan  tafakkur aynan  bir narsa  boMganida  edi, 

bunday  hodisalaming  boMishi  mumkin  boMmas edi.

T a f a k k u r   b i l a n   n u t q   o ' r t a s i d a   f a r q   b o r l i g i n i   s h u   f a k t d a n   h a m   bi l i s h  

m u m k i n k i ,   a y n i   b i r   f i kr ni   g r a m m a t i k   t u z i l i s h i   t u r l i c h a   b o M g a n   t u r l i   t i l l a r d a  

( m a s a l a n ,   r us ,   o ' z b e k ,   x i t o y   va  b o s h q a   t i l l a r d a )   a y n a n   b i r   m a ’n o   b i l d i r a -  

d i g a n   q i l i b   i f o d a l a s h   m u m k i n .

A g a r  til  b i l a n   t a f a k k u r   a y n a n   b i r   n a r s a   b o M g a n i d a   e d i ,   u  h o l d a   h a m m a  

t i l l a r d a   g r a m m a t i k   tu/ . i l i sh  h a m   a y n a n   b i r - b i r i g a   o ' x s h a s h   boMi s hi   k e r a k  

e d i ,   y o k i   h a r   q a y s i   m i l l a t d a   s h u   m i l l a t   f i l m i n g   g r a m m a t i k   t u x i l i s h i g a   m u ­

v o f i q   r a v i s h d a ,   t a f a k k u r   s h a k l l a r i n i n g   t u z i l i s h i   h a m   t u r l i c h a   boMi s hi   k e r a k  

e d i .   H a r   b i r   x a l q d a   o ' z i g a   x o s   m a n l i q   bo Mi s h i   l o z i m   e d i .   L e k i n   b u n d a y  

h o l d a ,   t u r l i   m i l l a t   o d a m l a r i n i n g   b i r - b i r l a r i n i   t u s h u n i s h l a r i   m u m k i n  

b o M m a d i ,   a y n a n   b i r   f i kr ni   b i r   t i l d a n   i k k i n c h i   t i l ga  t a r j i m a   q i l i s h   m u m k i n  

b o M m a d i .   f'il  b i l a n   l a f a k k u r n i n g   b e v o s i t a   a l o q a s i   l a q a t   t i l n i n g   t a f a k k u r  

u c h u n   b o M g a n   a h a m i y a t i d a g i n a   i f o d a l a n i b   q o l m a s d a n ,   b a l k i ,   s h u   b i l a n  

b i r g a ,   t a f a k k u r n i n g   til  u c h u n   b o M g a n   a h a m i y a t i d a   h a m   i f o d a l a n a d i .

l a f a k k u r n i n g   t a r a q q i y o t   l a r i x i d a   t i l n i n g   rol i  q a n c h a l i k   k a l t a   boMs a,  

t i l n i n g   t a r a q q i y o t   l a r i x i d a   h a m   t a f a k k u r n i n g   roli  s h u n c h a l i k   k a t t a d i r .   ( i r a m -

---

matika  qonunlarini,  shakllarini  va  qoidalarini  tuzishda  hamda  ularning 

takomillashib  borishida  tafakkur,  ayniqsa,  katta  ahamiyatga ega  boiadi.

Har bir kishidagi tafakkurning o‘sishi shu kishi  nutqining o‘sishi bilan 

bab-baravarboMganidek, shu kishi nutqining o‘sishi ham undagi tafakkur­

ning  o‘sishiga  bog‘liq  boMgan.  Grammatika  shakllari  va  qoidalarini 

o‘zlashtirish jarayonining  o‘zi  odamning  o‘z tafakkurini  zo‘r berib  ishla- 

tishini  talab  qiladiki,  bu  hammaga  maMumdir.

Shunday qilib,  tafakkur bilan  nutq turli  hodisalardir,  lekin  ayni vaqt­

da bu  ikki  hodisa bir-biri  bilan  chambarchas  bogMangan,  bir-birini  taqo­

zo  qiluvchi  va  bir-biridan  tashqarida  voqe  boMmaydigan  va  o‘sa  olmay­

digan  hodisadir.  Nutq  va  tafakkur  bir-biri  bilan  dialektik  birlik  asosida 

bogMangandir.

Nutq bilan tafakkurning birligini  Pavlovning  ikkinchi  signal  sistemasi 

to‘g'risidagi  taMimoti  ham  isbotlab  beradi,  ikkinchi  signal  sistemasi  bi­

rinchi signal  sistemasi  bilan bir-biriga o'zaro ta’sir qilgan  holda  nutqning 

ham,  tafakkurning  ham  nerv-fiziologik  negizini  tashkil  qiladi.