P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Ixtiyorsiz  va  ixtiyoriy  esga  tushirish

Esga  tushirish  ixtiyorsiz  va  ixtiyoriy  b o ia d i. 

Ixtiyorsiz  esga  tushirish 

o ;z  oldiga  m a ’lum  bir  maqsad  q o ‘ymasdan,  esga  tushirish  uchun  material 

tanlamasdan  va  z o ‘r  bermasdan  esga  tushirishdir.  Biron  narsani  beixtiyor 

eslaganda o ;z - o ‘zidan esga tushib qoladi. Am m o  Haqiqatda o ‘zidan sababsiz 

hech  narsa  vujudga  kelmaydi,  albatta.  Beixtiyor esga  tushirish  ham   h a m i­

sha  bironta  sabab  bilan  b o ia d i.  Bironta  narsaning  idrok  qilinishi,  bironta 

tasaw ur  yoki  fikrning  tugllishi  beixtiyor eslashga  sabab  b o lis h i  mumkin. 

Masalan.  «maktab»  degan  so'zni  eshitgan  yoki  o ‘qiganda  bizning  ko‘z 

o ’ngimizda  maktabning  ichki  ko'rinishi,  o ‘quvchiIar,  o ‘qituvchi!ar va  shu 

kabilar  beixtiyor  gavdalanadi,  shular  t o ‘g ‘risida  ta s a w u r  tu g lla d i.  Paydo 

b o ig a n   bir  t a s a w u r  yoki  fikr boshqa  bir ta s a w u r yoki  flkrni  uyg‘o tm o g ‘i, 

bu  fikr  va  tasaw u rlar  o'z  navbatida  yana  boshqa  fikr  va  ta sa w u rla m i 

tu g;dirmog;i  m um kin  va  hokazo.

T asa w u r  va  flkrlaming  ana  shu  tariqa  beixtiyor  tu g llib   turishi  tartib- 

siz  sodir  b o lm a y d i,  balki  m a ’lum  bir  tartib  asosida  sodir  b o ia d i.  Bu 

tartib  esda  olinib  qolishda  hosil  b o ladigan  assotsiatsiyalar  bilan  belgila­

nadi.  Shu  sababli.  beixtiyor  esga  tushirish  yondashlik,  o ‘xshashlik,  q ara­

ma-qarshilik  assotsiatsiyalari  asosida  b o lishi  mumkin.

Y ondashlik  a sso tsia tsiy a si. 

Bu  assotsiatsiya  asosida  a w a lo   tasaw u rlar 

tuglladi.  Ilgari  ayni  bir  vaqtda  yoki  ketma-ket  idrok  qilingan  va  esda  olib

---

q o lin g a n   n a rs a la rd a n   biri  k ey in ch alik   t a s a w u r   q ilin sa ,  b u   t a s a w u r   ik ­

k in c h i  n a rsa  h a q id a g i  ta s a w u m in g   tu g ‘ilishiga  sab ab   boM adi.  M a s a la n , 

b iz  ilgari  A,  B,  D ,  E ,  F   d e g a n   h arflarn i  ayni  b ir  v a q td a   yoki  k e tm a -k e t 

id ro k   q ilib ,  a g a r b u   n a rs a la r  m u sta h k a m   esda  q o lg a n   b o 'ls a ,  A   ni  ik k in c h i 

m a rta   k o 'rg a n im iz d a ,  b iz d a   b eix tiy o r  В  h a q id a ,  s o 'n g ra   D ,  E  h a q id a g i 

ta s a w u r la r  h a m   tu g 'ila d i  va  h o k azo . 

D araxt

 d eg an   s o 'z n i  e s h itg a n im iz d a , 

b iz d a   d a ra x tn in g   ta n a s i,  sh o x lari,  b arg lari,  o 'r m o n z o r la r   h a q id a   t a s a w u r  

p a y d o   b o 'la d i.  S h u n in g d e k , 

parovoz

 so 'z in i  e s h ita r e k a n m iz ,  v a g o n ,  te m ir  

yoM,  v o k zal,  g u d o k   va  sh u   ka b ilar  b e ix tiy o r  k o 'z   o ld im iz g a   k elad i.  Y o d  

o lin g a n   b ir s h e ’r ta r k ib id a g i  so 'z la r,  u n in g   m a z m u n ig a   e ’tib o r  b e rilm a g a n  

h o ld a   h a m ,  y o d la sh   assotsiatsiyasi  asosida  b ir-b iri  b ila n   u la n ib ,  esga  tu -  

sh av era d i.  O n g im iz d a   m a h k a m   o 'rn a s h ib   q o lg a n   fik r va  o d a tla n ilg a n   ish - 

h a r a k a tla r   h a m   sh u   asso tsia tsiy a   y o 'li  b ila n   b a ta r tib   ta k r o rla n a v e ra d i. 

O 'tm is h d a   m a ’lu m   b ir  fik r  va  ta s a w u r la r   b ila n   b irlik d a   tu g 'ilg a n   h is- 

tu y g 'u la r  h a m   k e y in c h a lik   a n a   shu  fikr  va  ta s a w u r la r   e sim iz g a   tu s h ib  

q o lsa,  y o n d a sh lik   asso tsiatsiy asi  tufayli  u  b ila n   b irg a  b oyagi  h is - tu y g 'u la r  

h a m   k o 'n g lim iz d a n   k e c h a d i.