Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети

Адамнын пайда болыуы. Соңғы жыллары инсаният тарийхынан алдыңғы дәўирди «ен әййемги дәўир» деген тусиниклерди пайдаланып келмекте. Ол тарийхта ен аййемги цивилизация пайда болыу дауиринен басланады деп кабыл етилген. Солай болса ен аййемги дауир оз ишине миллион жылдан б.э.ш III-I асирлерди оз ишине алады. Кейинги жуз жыллыкта адамзаттын пайда болыуын, археологиялык, антропологиялык, палеогеографиялык малыуматлар менен аныкламакта. А.П.Окладников, Н.Н.Чебоксаров, В.П.Алекеев, Я.Я.Рогинский, М.М.Герасимов, Г.Н.Матюшина, Б.В.Андрианов, А.А.Велечко х.т.б. мийнетлеринде булл маселе жарытылып берилген.
Булардын пикиринше ен әййемги адам таризли маймыллар 45млн. жыл алдын Африка хам Азияда пайда болган. Адамнын пайда болыуы (антропогенез)- курамалы тарийхый эволюцион процесс. Академик А.П.Алексеев «Адам тек жамийетлик Адам болып калмай ол биологиялык тур, онын пайда болыуы хам эволюциясы маденияттын рауажланыуы менен байланыслы болмай, узак дауам еткен озгерис хам биологиялык шолкемнин жетилисиуи менен байланыслы болды. Зоологиялык систематикада акыллы Адам (homo sapiens) сут емизиушилер класына, приматлар семьясына, гоминидлер семействасына киреди. Гомонидлер семействасынын пайда болыу орайы жердин экваториал зонасы болса, hомонын орайы болса шыгыс Африка. Гомонидлер бир тегис болмай мозайкалык характерге ийе болган. Эволюциянын гомонидлер тармагы 14-15 млн. жыл бурын пайда болган. Гомонизациянын тийкаргы тенденциясы-тик журиулер, мийдин улкейиуи, онын структурасынын дифференцияланыуы, мийнет органи ретинде коллардын рауажланыуы, бойдын осиуи, мийнет харекетинен бейимлесиуи натийжесинде жана минез кулыктын калиплесиуи болган.
Антропологлардын изертлеуинше хазирги заман адамынын аулады шыгыс Африкада Уллы Африка рифт зонасынын Олдувей кыснагынан англия археологи хам антрополог алымы Луис Лики тарепинен табылган табылма дунья алымларын тан калдыратугын ашылыу болып, ен аййемги адам , онын жасы 2,5 млн. жылды оз ишине алады. Бул турде (homo habilis) шебер Адам деп аталып ол австрополитеклер менен бирге жасаган.
Б уннан 1,5 млн. жыл алдын шебер адамнын орнына, шама менен 1млн. жыл алдын (homo erestus) бирден бир гомонидлер уакили жасаған. 600-700 жыл алдын архантроплар орнына ен аййемги адамлар питекантроплар тууры журиуши (homo erestus) Адам келди. 400 жыл алдын жер бетине акыллы Адам (homo sapiens) келди. Қанигелердин айтыуынша (homo sapiens) еки турге: неандерталец ((homo sapiens neanderthalensis) хам хазирги заман Адамы (homo sapiens sapiens) болинди. Антропологлардын пикиринше морфологиялык жактан неандерталецлер даслепки палеонтроплардан хам хазирги заман адамларынан ажралып турган.
Неандерталлылар Европанын барлык жеринде ушырамайды, Скандинавия арка Россиядан баска, олардын суйеклери Англияда, Германияда, Францияда, Италия, Югославия ушрайды. Неандерталлылар суйеклери Орта хам туслик Шыгыс Азияда, Туслик Сибирьде, №итайда, Крымда, Палестинде, Африкада Ява атауында ушраган. Бул түр кайсы жерден келген, неге ол тареплерге барып калган деген сауалга еле анык жууаплар жок. Биринши Неандертал 1856 жылы Дюссельдорф атырапынан табылган. Табылган суйектин жасы 50 мын жылды курайды.
Чехия илимпазы А.Грдличка неантдерталлылардын хазирги адамлар менен антропологиялык жактан ухсаслыгын далиллеген еди. Ҳазирги уакытта бул идея жуда белгили. Келешекте бул маселе кандай шешилмесин неадерталлылар туурыдан тууры бизин аждадларымыз деген пикирди айтады. Олар кургаклыктын копшилик болимине, барлык географиялык зоналарга таркалган.
Неандерталлылардын бойынын узынлыгы 165 см хаялларынын бойы 10 см-ге кыска ерлеринин ауырлыгы 90 кг жакын болган.
Бир путин Неандерталлылар денеси табылмады, сонын ушын онын рени кандай екенлиги белгисиз, мектеп окыулыкларында Неандерталлылар ак ренде корсетилген, бирак бул далилленбеген. Неандерталлыларга суйик дузилислери бойынша бираз уқсас орайлык хам туслик Африка хам Ява атауындагы хазирги заман расалары Неандерталлылар ауладлары деп аталмакта, булар негроид, австралоид, дравидлар. Егерде сол мектеп окыулыкларындагы суурет карага боялса жокарыда корсетилген расаларга ухсас картина келип шыгар еди сонын ушында бул акырына шекем толык шешилген маселе емес. Бул жерде тек гана сырткы кориниси гана емес ал суйек тузилиси х.т.б. морфологиялык белгилери уксаганлыгы себебли жердин туслигиндеги жасаушылырды неандерталлылардын аулады дейиледи.
Неандерталлылар кроманьлылардай адамлар болган, олар хайуанлардан радикал турде ажралган. Неандерталлылар мустье (шель хам ашель) маденияты болып олардын тастан хам суйектен исленген курал асбап анжамлары, апиуайы уйлери болган. Олар оттан пайдаланган, ажайып сезимге ийе болганлыгын олген адамларды гуллер менен комгенлигинен корсе болады. Бундай олилерге деген хурмет дослык, бирлик сезимлерди билдирип, олимшилик бул трагедия, ол ауладлар менен байланыслы екенлигин ахмийетин билген.
Олар Микулин муз басыу аралыгында калиплесип, бул уакытта климат бираз колайлы жыллы болган. Олар үлкен территорияларга Африка, Евразияга таркалган. Жагдай климаттын сууып кетиуи жана муз басыу дәўиринин (валдай, калинин,вюрм, вискон) муз басыу дауиринде арка ярым шарда географиялык ландшафтлар озгериси жүз берди.Неандерталлылар теримшилер хам аншылар болган.Археологиялык малыуматларга караганда ири хайуанларды аулау менен шугылланганын корсек болады. Аншылык магиясы (сыйкыршылыгы) амелде колланган. Әпиуайы суйеклерден исленетугын тагыншаклар пайда бола баслаган. Неандерталлылар кушли муз басыу (валдай) дауирин басынан кеширген. Палеогеографлардын пикиринше бул дауирден кейин климат жылый баслаган. Тап усы уакытта неандерталлылар тез жер бетинен жок бола баслады. Булардын орнына жана типтеги адамлар кроманьонлар келди десе айрым илимпазлар, айрымлары неандерталлылар менен кроманьонлылар арасында хар дайым урыслар болып турган деген пикирди айтады. Буны екиулеринин жасайтугын жерлериндеги суйек табылмаларынан корсе болады.
Б улар арасындагы урыслардан кроманьонлылар неандерталлыларды Европадан кууып шыгарады. Демек кроманьонлылар неандерталлылардан келип шыкпаган. Олардын араласпасы тек гана породаны жаксылаган болар еди.
Баска соз бенен айтканда бирак «жокары» адамлардын «томенги»-неантерталлылар менен болган байланыслардан метислер пайда болган деген пикирлерде бар.
Врюм муз басыу даўиринин биринши фазасынан кейин жер бетинде климат жылый баслады бул даўирде неандерталлылар тез жок болып олар орнына кроманьонлылар пайда бола баслады. Бираз жумсак климат кроманьонлылардын биринши группасынын кен таркалыуына себеб болды.Адамлар тарепинен уллы географиялык ашылыулар дауири басланды. Адам озинин тасирин бурын аягы тиймеген жерлерге жасамаган жерлерге тасирин тийгизе баслады.Кроманьонлылар теримши, аншы, балыкшылар дауирин археологлар акыргы (поздним) палеолит даўири деп атады.
Үстемлик кылыушы Акыллы адамнын орнына келиуи биосферадага омирге жана озгерислер кирди.
Бираз жетилискен мийнет куралларынан пайдаланыу, хожалык алып барыу тажрийбелеринин артыуы, адамлардын бирликте шолкемлесиуи яки биригиуи социаллык факторлардын калиплесиуи жер тарийхында биринши рет ири глобал биосоциаллык кублыс пайда болды. Усы уакытка шекем кандай кылып неандерталлылар жок болган хам хазирги заман адамларынын калиплесиуи жумбак болып келмекте.
Кроманьонлылардын пайда болыуы хам калиплесиуи тез пат пенен болып, санаулы мын жыллыкта пайда болды хам тез пат пенен дуньяга таркалды.

Бундай болып геологиялык тарийхта бир биологиялык тур барлык географиялык зоналарда хам кургаклыкларда таркалыуы болмаган еди.
Ер хам ойлап табыушы кроманьонлы жер ашыушылар Евразия хам Африканы озлестирип калмай, олар Арка Америка, Австралия хам Субтропиклерге жетип барды. Бул адамлардын жер бетине кеннен таркалыуына континентал муз басыу озинин улкен тасирин жасады.Табийий суулардын глобал таркалыуы басланды. Бир болими кургаклыкта муз капламларын пайда етти. Дунья океаны бир неше он метрге томенлеп кетти, бунын натийжесинде (Айрым малыуматларга караганда 130метрге шекем) континентал шельфлер ашылып калды. Бул уакытта Британия, Япония, Зонд х.т.б. атаулар континент болеги болып арка-шыгыс Азия хам арка батыс Азия улкен откиллер менен биригип кетти. Бунын натийжесинде бир улкен континент пайда болды. Буннан пайдаланган кроманьонлар кургаклык бойлап Америкага, туслик шыгыс Азиядан Австралия хам майда атауларды озлестирип барды. Сонын менен бирге олар кемелерди ойлап тауып, навигация ислерин жолга койды. Енди океан кенликлери тосык бола алмады. Жетип болмайтугын континент хам атауларды колонизациясы басланды. Бундай келиулер әстенлик пенен харекет етиуши экологиялык бомба деп аталды.
Кроманьонлар менен бирге дуньяга техника кирип келди. Бул адамлар апиуайы ылайдан күйдирип затлар ислей баслады. Бунын ушын ошаклар курды хам комирлер жакты. Тастан курал согыулар курамаласты, хар кыйлы типтеги кураллар ислене баслады. Олар ен жаксы кийимлер таярлады, күшли отлар жага билди.