|
adres – manzil, biografiya – tarjimai hol, blank – bosma ish qog„ozi, veksel – qarzdorlik
hujjati, kanselyariya daftari – devonxona daftari, ustav – nizom, pechat – muhr, spravochnik –
ma‟lumotnoma, spravka – ma‟lumotnoma.
2. Hujjat nomining о‗zbek tili meyorlari asosida hosil qilingan yangi sо‗z va birikmalar
bilan almashtirilishi. Masalan:
anketa – sо„rovnoma / sо„rov varaqasi, vedomost – qaydnoma,
viza – ruxsatnoma, grif – ustxat, deklaratsiya – bayonotnoma, delo – hujjatlar yig„majildi,
xarakteristika – tavsifnoma, instruksiya – yо„riqnoma, litsenziya – ruxsatnoma, protokol –
bayonnoma, raport – bildirish, registratsiya – qaydlov.
Bizningcha, bu о‗rinda D.Xudoyberganova tomonidan keltirilgan blank sо‗zining bosma ish
qog‗ozi muqobilini, veksel sо‗zini almashtiruvchi qarzdorlik hujjati birikmasini ―о‗zbek tilida
mavjud bо‗lgan sо‗z‖lar sifatida emas, tilning ichki imkoniyati asosida hosil qilingan
nomlar sifatida baholanishi tо‗g‗riroqdir.
Mustaqillik davri о‗zbek tili rasmiy-idoraviy ish uslubi leksik qatlamida, asosan,
quyidagi sezilarli о‗zgarishlar rо‗y bergan deyish mumkin:
1) rus tilidan о‗zlashgan bir qator terminologik birliklar «о‗zbekchalashtirildi»;
2) rasmiy-idoraviy ish uslubi leksik tizimiga yangi sо‗zlar kirib keldi;
3) ayrim sо‗zlar eskirib, rasmiy-idoraviy ish uslubi leksik tizimidan chiqib ketdi;
4) ba‘zi arxaik sо‗zlar qayta tiklanib, yangi ma‘no kasb etdi va rasmiy-idoraviy ish
uslubining faol birligiga aylandi.
Rasmiy-idoraviy ish uslubida qо‗llanib kelingan ruscha terminologik birliklar quyidagi
tartibda ―о‗zbekchalashtirildi‖:
81
a) о‗zbek tilida mavjud bо‗lgan muqobil sо‗zlar bilan almashtirildi:
prikaz – buyruq, porucheniye – topshiriq, platyoj – tо‗lov, opis – xatlash, priziv – chaqiriq,
preduprejdeniye – ogohlantirish, registratsiya – qaydlov kabilar;
b) arab, fors-tojik tillaridan о‗zlashib, о‗zbek tili lug‗at boyligidan о‗rin olgan sо‗zlar bilan
almashtirildi: adres – manzil, vznos – badal, byulleten – varaqa, zalog – garov, shtraf –
jarima, sekreta – kotib (kotiba), administrator – ma‘mur kabilar;
v) muqobil yasalmalar hosil qilindi: aksioner – aksiyador; auksionist – auksionchi,
dogovor – bitim, chlenskaya knijka – a‘zolik daftarchasi, konsultant – maslahatchi,
izvesheniye – bildirish xati, xabarnoma; spravochnik – bildirgich, ma‘lumotnoma; doverennost
– vakolatnoma, posilka – jо‗natma, instruksiya – yо‗riqnoma, byulleten – ovoz berish varaqasi,
raspiska – tilxat, nakladnaya – yukxat kabilar.
Mustaqillik davrida ayrim sо‗zlar eskirib, о‗zbek tili rasmiy-idoraviy ish uslubi leksik
qatlamidan chiqib ketdi. Masalan, mashinistka, yozuv mashinkasi kabilar.
Bu davrda о‗zbek tili rasmiy-idoraviy ish uslubiga ba‘zi eskirgan sо‗zlar yangi ma‘nosi
bilan kirib keldi va bu uslubning faol birligiga aylandi. Masalan, tarixiy sо‗zga aylangan
yorliq leksemasi ―Biror amal, unvon, suyurg‗ol va sh. k. berilganligi haqidagi rasmiy hujjat;
farmon» ma‘nosini yо‗qotib, faxriy yorliq birikmasi tarkibida yangi ma‘no kasb etdi.
Xullas, mustaqillik davrida nutqning barcha funksional uslublari qatorida rasmiy uslub
leksik qatlami ham juda kо‗p yangi sо‗zlar bilan boyidi va yanada takomillashdi. Bu
birliklarni qо‗llanish doirasi, mavzusiga kо‗ra, hosil bо‗lishi hamda tuzilishi jihatidan turlarga
ajratib о‗rganish mumkin. Quyida rasmiy-idoraviy ish uslubi leksik qatlamiga
mansub birliklarning qо‗llanish doirasi, mavzu jihatidan turlari xususida fikr yuritamiz.
Tilshunos D.Lutfullayeva rasmiy-idoraviy ish uslubida qayd etiluvchi leksik birliklarni
qо‗llanishga xoslanganlik belgisiga kо‗ra quyidagi turlarga ajratadi:
1. Rasmiy-idoraviy ish uslubida qо‗llanishga xoslangan leksik qatlam. Bu qatlamga faqat
rasmiy uslubga mansub uslubiy xoslangan leksik birliklar kiradi. Masalan: ariza, qaydnoma,
tilxat, ustxat, ma‘lumotnoma, tavsifnoma, tarjimai hol, e‘lon, bildirgi, ijaragir kabilar.
2. Umumtil leksikasiga xos neytral leksik qatlam. Bu qatlamga uslubiy xoslik belgisiga
ega bо‗lmagan, rasmiy-idoraviy ish uslubida ham qо‗llanuvchi leksik birliklar kiradi. Masalan:
shahar, ovul, kо‗cha, uy, xonadon, turarjoy, ish, mehnat, ta‘til, jamoa, xо‗jalik, oila, pul,
xizmat, buyum, millat, yordam, manfaatdorlik kabilar.
U rasmiy-idoraviy ish uslubiga xoslangan leksik birliklarning quyidagi mavzuviy
guruhlarini farqlash mumkin, deya belgilaydi:
1. Rasmiy tashkilot, idora, muassasa tashkil bо‗lishining huquqiy asoslarini ta‘minlovchi hujjat
nomlarini bildiruvchi leksik birliklar: nizom, nizom-ustav.
2. Mehnat faoliyatini tashkil qilishga doir idoraviy ish hujjatlari nomini bildiruvchi
leksik birliklar: yо‗riqnoma, shartnoma, bitim kabilar.
3. Farmoyish, kо‗rsatma berishga doir idoraviy ish hujjatlari nomini bildiruvchi leksik
birliklar: buyruq, kо‗rsatma, farmoyish kabilar.
4. Ma‘lumot-axborot beruvchi idoraviy ish hujjatlari nomini bildiruvchi leksik birliklar:
ariza, bayonnoma, bildirgi, vasiyatnoma, ma‘lumotnoma, tavsifnoma, tarjimai hol, tilxat, e‘lon,
hisobot, dalolatnoma kabilar.
5. Xizmat yozishmalari, xatlar nomini bildiruvchi leksik birliklar: taklifnoma, telegramma,
iltimosnoma kabilar.
6. Idoraviy ish hujjatini tuzuvchi rasmiy shaxslarni anglatuvchi leksik birliklar: direktor,
bosh buxgalter, kotiba, javobgar, da‘vogar, buyurtmachi, ijrochi, nazoratchi kabilar.
7. Idoraviy ish hujjatini tasdiqlovchi belgilarni anglatuvchi leksik birliklar: muhr, shtamp,
imzo kabilar.
Rasmiy-idoraviy ish uslubida umumtil leksikasiga oid quyidagi birliklarning qо‗llanishi
kо‗p kuzatiladi:
1. Sana, raqamlarni bildiruvchi birliklar: a) idoraviy ish hujjati tuzilgan sanalar: 2018-
yil 12-dekabr, 2018.10.11. kabilar; b) idoraviy ish hujjatining amal qilish muddatini kо‗rsatuvchi
Do'stlaringiz bilan baham: |
