O'zbekiston ryespublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

 
Plastmassalar va ulardan buyum tayyorlash 
Plastik massalar yoki sodda qilib aytganda plastmassalar hozirgi zamon texnikasida juda muhim 
rol o‟ynaydi. Ular o‟zlarining  qator qimmatli xossalari tufayli mustaqil guruhlarga ajralib chiqqan. 

---

 
 
 
74 
Plastmassalar metallmas material bo‟lib, tabiiy va sintetik  polimerlar asosida olinadi va ulardan 
plastik deformatsiyalash  usullari bilan buyumlar hosil qilinadi.  Polimerlar yuqori molekulyar massadan 
iborat  moddadir.  Ularning  molekulalari  bir  xil  guruhdagi  atomlar  -  zvenolardan  tashkil  topgan. 
Plastmassa tarkibiga polimer (smola)lardam tashqari to‟ldirgichlar, stabilizatorlar, qotirgichlr va maxsus 
qo‟shilmalr, organik hamda noorganik moddalar ham kiradi. 
Tabiiy  gaz,  neft  mahsulotlari,  ko‟mir,  yog‟och  plastmassalar  tayorlash  uchun  xom  xomashyo 
manbai bo‟lib xizmat qiladi. Plastmassalar xossasini asosan belgilab beruvchi polimerlar ikkita guruhga: 
termonplastik  va  termoreaktiv  polimerlarga  bo‟linadi.    Ularning  birinchisi  qizdirilganda  yumshaydi, 
sovitilganda  qotadi,  qayta  qizdirilganda  bu  polimerlar  (smolalar)  yumshash  va  qotish  xossalarini 
saqlaydi.  Termoplastik    plastmassalar  gruppasiga  poliettilen  (yuqori  bosimda  olinadigan  ПЭД

,  past 
bosimda  olinadigan  ПЭНД),    polistrol,  ftoroplastlar  gruppasiga  polietilen  (  yuqori  bosimda  olindigan 
ПЭВД,  past  bosimda  olinadigan  ПЭНД),    polistrol,  ftoroplastlar,  organic  shishalar  kiradi.  
Ploikondensasion  smolalar,  deb  ataluvchi  termoreaktiv    polimerlar  150-180
o
C  gacha  qizdirilganda 
kimyoviy    reakjsiya  tufayli  qaytmaydigan  qattiq  holatga  o‟tadi.  Bunda  polimerlarning  ipsimon 
molekulalaridan  fazoviy  fikr  “konstruksiyalar”  paydo  bo‟ladi.  Termoreaktiv  polimerlarga 
fenoloformaldegid (masalan, bagelit smolasi, fenoplast), poliefir, epoksid va kremniy-organik polimerlar 
kiradi. 
Qo‟shimchalar  qo‟shilmagan  polimerlar  sodda,  to‟ldirilmagan,  qo‟shimchalar  qo‟shilgani  (ular 
ko‟proq)  murakkab,  to‟ldirlgan  polimerlar  deb  ataladi.  To‟ldirgichlar  turiga  ko‟ra  plastmassalar  press-
kukunlarga,  volokpolimerarning  zichligi  0,9  dan  2,2  g/sm
3
  gacha.  To‟ldirgichlar  plastmassalarni  kam 
o‟zgartiradi,  shuning  uchun  ularning  zichligi  uncha  katta  emas  (1,1  dan  1,6g/sm
3
  gacha),  bu  ularning 
afzalligidir. G‟ovak plastmassalarning zichligi undan kichik

0,01

0,2 g/sm
3
.  
        Ishlatilishiga  ko‟ra  plastmassalar  bir  necha  asosiy  gruppaga  bo‟linadi:  mashina  detallari 
uchun  ishlatiladigan  konstruksion  plastmassalar  termoreaktiv  smolalardan  iborat  kompazitsiyadir; 
agressiv muhitda ishlaydigan detallar uchun qo‟llaniladigan karroziyabardosh plastmassalarga kiradigan 
ftoroplastlar  va  polixlorvinlarning  kislatalar  solinadigan  rezervuar  devorlarini  qoplashda  ishlatiladi; 
issiqlikni  himoya  qiladigan  (asbottekstolit  va  shisha-tekstolit)    plastmassalar;  qistirma-zichlambop 
plastmassalar; elektr ezalitsion materiallar (getinaks, ftoroplastlar); friksion materiallar (asbotekstolitlar); 
antifireksion; yorug‟lik o‟tkazadigan (organik oyna); manzarali materiallar (getinakslar). 
     Plastmassadan  buyumlar  presslash,  bosim  ostida  qo‟yish  plastmassa  listlarni  shtamplash  va  boshqa 
usullar  bilan  olinadi.  Presslash  termoreaktiv  plastmassalarni  130-150
0
C  tempraturagacha  qizdirilgan 
pressqoliplarga  presslab  buyumlar  olish  keng  tarqalgan    usullardandir.  Plastmassalarga  mexanik  ishlov 
berish oson. Plastmassalarga ishlov berishning o‟ziga xos tomonlari ularning xossalari bilan belgilanadi.