|
Dars o’quv maqsadi. Ushbu mavzu bo’yicha darsning o’quv maqsadi bo’lib,iqtisodiy indekslarning mazmunini, turlari va ularni hisoblash usullarini hamda iqtisodiy-statistik tahlilni amalga oshirishdagi rolini,xususiyatlarini va ahamiyatini talabalarga o’rgatish hisoblanadi.
Tushunchalar va tayanch iboralar. Indeks. Individual indekslar.Umumiy indekslar. Agregat indekslar.O’rtacha indekslar.Baha indeksi. Miqdor indeksi.
Maruzani o’tish metodi.Maruzani “Bilaman,bilishni xohlayman,bilib oldim”, blis –so’rov va aqliy hujum” metodlarini qo’llagan holda o’tish ko’zda tutiladi
Asosiy savollar:
1.Iqtisodiy indekslar to,grisida tushincha va ularning tavsiflash belgilari, iqtisodiy tahlildagi ahamiyati
2.Indeks turlari
3.O,zgarmas va o,zgaruvchan tarkibli indekslar
7.1.Iqtisodiy indekslar to,grisida tushincha va ularning tavsiflash belgilari, iqtisodiy tahlildagi ahamiyati
Iqtisodiy hayotda sodir bo’ladigan barcha hodisa va jarayonlarni ifodalash uchun o’rtacha va nisbiy umumlashtiruvchi miqdorlar bilan bir qatorda indekslar keng qo’llaniladi
Indeks so’zi lotincha bo’lib,ko’rsatkich,belgi manosini anglatadi.O’rtacha miqdorlar xildosh(turdosh) bo’lgan ko’pgina hodisalarning tipik xususiyatlarini ochib berishga imkon beradi, nisbiy miqdorlar esa bir hodisaning o’zgarib borishini ifodalaydi..Indekslar ,garchi iqtisodiy jihatdan bir xilda bo’lsa ham,bevosita taqqoslab bo’lmaydigan ko’p hodisalarning o’rtacha o’zgarishini ko’rsatib berishga imkon beradi,yani shu hodisalarning ko’ mipisi uchun tipik bo’lgan o’zgarish tomonlarini ko’rsatadi.
Indekslar bevosita taqqoslab bo’lmaydigan elementlardan tashkil topadigan to’plamlarni taqqoslash holatiga keltirib ,qiyoslab tariflovchi maxsus usullardi
Indekslar quyidagi belgilar bo’yicha tasniflanadi:
1.O’rganilayotgan obyektlarning xarakteri bo’yicha.,
2. To’plam birliklarini qamrab olish darajasi bo’yicha.,
3. Hisoblash usuli bo’yicha
O’rganilayotgan obyektlarning xarakteri bo’yicha Indekslar ikki guruhga bo’linadi:
1.Hajm ko’rsatkichlari indekslari(yalpi ichki mahsulot, qishloq xo’jaligi mahsuloti indekslari va boshqalar).,
2. Sifat ko’rsatkichlari indekslari(baho , tannarx indekslari va b.sh).
To’plam birliklarini qamrab olish darajasi bo’yicha ham ikkiga bo’linadi:
1.Individual (yakka) indekslar.,
2. Umumiy indekslar.
Hisoblash usuli bo’yicha ham ikkiga bo’linadi:
1.Agregat indekslar.,
2. O’rtacha indekslar
7.2. Indeks turlari
Indekslar murakkab hodisaning alohida elementlari uchun ham, murakkab hodisaninng umumiy jami uchun ham hisoblanadi. Murakkab hodisalarni qamrab olish darajasiga qarab ular yakka va umumiy indekslarga bo’linadi
Murakkab hodisaning alohida elementlarining o’zgarishini tariflovchi ko’rsatkichlar yakka indekslar deyiladi. Bunga baho,tannarx, mahsulot miqdori kabi indekslarni misol qilib ko’rsatish mumkin.
Jamikiy Murakkab hodisalarni tarkibiy qismlarining birgalikda o’zgarishini tariflovchi ko’rsatkichlar umumiy indekslar deyiladi
Berilgan malumotlar va hisoblash usullariga qarab, umumiy indekslar agregat va o’rtacha indekslarga bo’linadi. O’mumiy indekslarning asosiy shakli bo’lib, agregat indekslar hisoblanadi. Har qanday umumiy indekslardagi ko’rsatkichlarni bir xil o’lchov birligiga keltirish uchun indekslanayotgan ko’rsatkich vaznga ko’paytiriladi.Bu esa indekslarni agregat ko’rinishiga olib keladi.Umumiy indekslarning surati va maxrajiidagi ko’rsatkichlar har xil elementlardan tashkil topgan bo’lib,ularning o’zaro bog’lanishi agregat ko’rinishini ifodalaydi, shuning uchun ham ular agregat indekslar deb ataladi.
Agregat indekslarni hisoblashda faqat indekslashtirilayotgan miqdorlar o’zgaradi..Masalan, buni mahsulot miqdori agregat indeksida ko’rib chiqamiz:
Mavjud malumotlar asosida agregat indekslarni hisoblash imkoniyati bo’lmagan hollarda o’rtacha indekslar qo’llaniladi. Masalan,korxonalar hisobotlarida mavjud bo’lgan malumotlar malumki,yakuniy malumotlar tarzida o’z aksini topadi,bunday vaqtda agregat indekslarni qo’llash imkoni bo’lmaydi, chunki ularni tashkil qiluvchi elementlar mavjud bo’lishi talab qilinadi.Bunday hollarda o’rtacha indekslar qo’llanniladi. O’rtacha indekslar agregat indekslar asosida tashkil qilinadi.
Agregat indekslarning suratidagi indekslashtiridladigan miqdor nomalum bo’lib,hodisalarning bazis davridagi hajmi va indekslashtiriladigan miqdorning indeksi malum bo’lgan tag’dirda o’rtacha arifmetik indekslar qo’llaniladi . Buni mahsulot fizik miqdori o’rtacha arifmetik indeksi orqali ko’rsatamiz:
Agregat indekslarning axrajidagi indekslashtiridladigan miqdor nomalum bo’lib,hodisalarning hisobot davridagi hajmi va indekslashtiriladigan miqdorning indeksi malum bo’lgan tag’dirda o’rtacha garmonik indekslar qo’llaniladi. Buni baho o’rtacha garmonik indeksi misolida ko’rsatamiz:
O’rtacha indekslarning natijalari agregat indekslarning natijalariga teng kelishi shart.
7.3.O,zgarmas va o,zgaruvchan tarkibli indekslar
O’zgaruvchan va doimiy tarkibdagi indekslar sifat ko’rsatkichlarining o’zgarishini tavsiflashda qo’llaniladi. sifat ko’rsatkichlarining o’zgarishi quyidagi omillar o’zgarishiga bog’liq bo’ladi:
1.O’rtalashtirilayotgan belgining o’zgarishi
2. hodisalar vaznlari tuzilishining o’zgarishi.
Masalan,donli ekinlar o’rtacha hosildorligining o’zgarishi hao bir ekin turi hosildorligining o’zgarishi donli maydoni tarkibida yuqori hosilli ekinlar maydonining o’zgarishiga bog’liq bo’ladi
Ikki omilning tasirini birgalikda ko’rsatuvchi indeks o’zgaruvchan tarkibdagi indeks deb ataladi.
Bunda,ch – o’rtalashtirilayotgan belgilar darajasi
F - o’rganilayotgan belgilar vazni
Hodisaning o’zgarishiga faqat indekslashtiriladigan miqdorning tasirini ifodalovchi indeks doimiy tarkibdagi indeks deb ataladi.
Smfat belgisining o’rtacha darajasining o’zgarishiga vaznlar tuzilmasi o’zgarishining tasirini ifodalovchi indeks ,tuzilmaviy indeks deb ataladi.
Doimiy tarkibdagi indeks bilan tuzilmaviy indeks ko’paytmalarining yig’indisi o’zgaruvchan tarkibdagi indeksga teng kelishi kerak.
Nazorat savol va topshiriqlar
1.Indeks deganda nimani tushunasiz?Tushuntiring.
2. Indeksningqanday turlarini bilasiz?
3.Idividual va umumiy indekslar mazmuni va ahamiyati
4.O’rtacha indekslar qanday hisobnadi ?
Mustaqil ish topshiriqlari
Quyidagi malumotlardan foydalanib,individual va umumiy indekslarni hisoblang va tarif-baho bering
Ko’rsatkichlar
|
Bazis yili
|
Hisobot yili
|
Sotilgan paxta miqdori,s
|
150
|
160
|
Sotilgan bug’doy miqdori,s
|
200
|
250
|
1 s. paxta bahosi, mingso’m
|
75
|
86
|
1 s. bug’doybahosi, mingso’m
|
57
|
61
|
Jami pul tushumi, mingso’m
|
?
|
?
|
Tavsiya etiladigan adabiyotlar
1.Abdullayev Yo. – Statistika nazariyasi.Darslik. T.: 2002.
2.Abdullayev Yo.,Qudratova O. – Statstika.Darslik . T.: 2011.
3.Statistika.X.A.Shodiyev tahriri ostida. T.: Ibn Sino,2004.
4.Qudratov T. –Qishloq xo’jalik statistikasi. Maruzalar matni. Samarqand -2002.
.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
