O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi Samarqand qishloq xo’jalik instituti

14-mavzu. Mehnat resurslari bilan ta^,minlanish, mehnat unumdorligi va mehnat haqi darajasining tahlili

Dars o’quv maqsadi. Ushbu mavzu bo’yicha darsning o’quv maqsadi bo’lib, Mehnat resurslari bilan ta,minlanish va ulardan foydalanish, Mehnat unumdorligi va mehnat haqi ko^,rsatkichlarini hisoblash tahlil qilish usullarini talabalarga o’rgatish hisoblanadi.

Tushunchalar va tayanch iboralar.. Mehnat resurslari. Mehnat resurslari bilan ta’minlanish. Mehnat ununmdorligi. Mehnat haqi.Xodimlar soni. O’rtacha ish haqi.Mutlaq o’zgarish.Nisbiy o’zgarish.. Mehnat unumdorligining bevosita ko’rsatgichi. Mehnat unumdorligining bilvosita ko’rsatgichi.

Maruzani o’tish metodi.Maruzani “Bilaman,bilishni ohlayman,bilib oldim”, blis –so’rov va aqliy hujum” metodlarini qo’llagan holda o’tish ko’zda tutiladi

Asosiy savollar:

1.Mehnat resurslari bilan ta,minlanish va ulardan foydalanishning tahlili

2. Mehnat unumdorligi ko^,rsatkichlarini hisoblash va ularning tahlili

3. Mehnat haqining tahlili

14.1.Mehnat resurslari bilan ta^,minlanish va ulardan foydalanishning tahlili

Hisobot yilidagi mavjud xaqiqiy ishlovchilar sonini me’yor bo’yicha belgilangan soniga, hisobot yilidagi ishlab chiqarish hajmiga nisbatan qayta hisoblangan soniga taqqoslab,ta’minlanish darajasi va uning o’zgarishi aniqlanadi.O’zgarishi mutlaq va nisbiy ko’rsatgichlarda ifodalanadi.

Hisobot yilidagi ishlovchilarning xaqiqiy sonini rejadagi (me’yordagi) soniga solishtirish orqali mutlaq ta’minlash darajasi aniqlanadi.

Hisobot yilidagi ishlovchilarning haqiqiy sonini ishlab chiqarish hajmiga nisbatan qayta hisoblab olingan rejadagi soniga solishtirish orqali nisbiy ta’minlanishi darajasi aniqlanadi.

Mehnat resurslaridan foydalanishning umumlashtiruvchi ko’rsatkichi bo’lib, ish vaqti fondi hisoblanadi. Ish vaqti fondi deganda, jami ishchilar tamonidan yil davomida ishlagan kishi-soatlarining yig’indisini tushuniladi.Ish vaqti fondidan foydalanish darajasi o’zgarishiga uch omil ta’sir qiladi:

1.ishlovchi xodimlarining o’rtacha yillik sonining o’zgarishi (T) ;

2.bir ishlovchining o’rtacha ishlagan kunlar sonining o’zgarishi (K) ;

3.ish kuni davomiyligining o’zgarishi (D);

Birinchi navbatda hisobot yilidagi ish vaqti fondini rejadagi yoki bazis yilidagi ish vaqti fondiga solishtirib, o’zgarishi aniqlanadi; zarur:

T₁ K₁ D₁ – T₀ K₀ D₀ = ± ∆_TKD

Shundan keyin ish vaqti fondining o’zgarishiga omillar ta’sirini quyidagi bog’lanish ko’rsatkichlaridan foydalanib aniqlanadi

I. T₀ K₀ D₀ - bazis davridagi (yoki rejadagi) ish vaqti fondi.

II. T₁ K₀ D₀ - 1- shartli ish vaqti fondi.

III. T₁ K₁ D₀ - 2- shartli ish vaqti fondi.

IV.T₁ K₁ D₁ - hisobot davridagi ish vaqti fondi.

Yonma-yon to’rgan ko’rsatgichlardan foydalanib, omillar ta’siri zanjirli bog’lanish usuli orqali aniqlanadi va har birining ta’siriga baho berib, xulosa qilinadi.

14.2. Mehnat unumdorligi ko^,rsatkichlarini hisoblash va ularning tahlili

Mexnat unumdorligi ishlab chiqarish samaradorligining asosiy ko’rsatgichlaridan biridir.

Mexnat unumdorligideganda nima tushuniladi? Mexnat unumdorligi deganda aniq vaqt birligi ichida yetishtirilgan mahsulot miqdori yoki bajarilgan ish hajmi tushuniladi.

Mexnat unumdorligi bevosita va bilvosita korsatkichlar bilan ifodalanadi.

Mexnat unumdorligining bevosita ko’rsatgichi bo’lib, aniq vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori ( yoki hajmi) hisoblanadi.

(1)., (2).

Bunda, Q – yetishtirilgan jami mahsulot miqdori

T - Jami masulotni yetishtirish uchun sarf bo’lgan vakt (kishi-soat, kishi-kuni) yoki 1 gektar ekin maydoni( 1 bosh chorva moli) uchun sarf bo’lgan vakt (kishi-soat,kishi-kuni);

V - 1 kishi -soatda, 1 kishi -kunida yetishtirlgan mahsulot miqdori.

Mexnat unumdorligining bilvosita ko’rsatgichi bo’lib, yetishtirilgan bir birlik mahsulot uchun sarf bo’lgan vaqt hisoblanadi:

(1); (2).

Bunda, t - bir birlik mahsulot (1 s paxta, 1 s g’alla ,1 s sut, 1000 dona tuxum va hakozo) uchun sarf bo’lgan vaqt( kishi-soat, kishi kuni).

. Mexnat unumdorligining tahlilini ikkinchi formula asosida amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi,chunki bunda unga tasir qiluvchi omillar bevosita ko’rinib turadi.

Mexnat unumdorligining bevosita ko’rsatgichini tahlilini amalga oshirishda, hisobot yilidagi mexnat unumdorligi darajasini rejadagi yoki bazis davridagi darajasiga solishtirib, o’zgarishi aniqlanadi:
Ushbu o’zgarishga omillar ta’sirini “Zanjirli bog’lanish” usuli yordamida hisobladik.

1gektar paxta maydoniga sarf bo’lgan vakt miqdori o’zgarishining mexnat unumdorligining o’zgarishiga tasiri:

Hosildorlik darajasi o’zgarishining tasiri:
Mehnat unumdorligining bilvosita ko’rsatkichini tahlilini amalga oshirishda bazis yilidagi darajasini hisobot yilidagi darajasiga solishtiriliadi, so’ngra o’zgarish sabablari “zanjirli bog’lanish” usuli orqali aniqlanadi. ,Buni hurmatli talaba o’zingiz mustaqil bajaring

14.3. Mehnat haqining tahlili

Hisobot yilidagi mehnat haqi hajmidan bazis yilidagi mehnat haqi hajmini chegirish orqali umumiy o’zgarishi aniqlanadi:

Ushbu o’zgarishga omillar tasiri:

1.Xodimlar o’rtacha sonining o’zgarishi hisobiga:

2.O’rtacha ish g’aqining o’zgarishi hisobiga:

Bunda,T -xodimlar sonini, R – o’rtacha ish haqi darajasini ifodalaydi.
Nazorat savol va topshiriqlar

1.Mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlarini hisoblash tartibi.

2.Mehnat unimdorligini uning bevosita ko’rsatkichi bo’yicha tahlil qilish yo’lini bayon qiling

3. Mehnat haqi fondidan foydalanish darajasining tahlilini zanjirli bohlanish usuli orqali bajaring

Mustaqil ish topshiriqlari

Mehnat unimdorligini tahlil qilish uchun zarur bo’lgan malumotlar

Ko’rsatkichlar	Bazis yili	Hisobot yili
Paxta maydoni,ga	80	83
Paxta yalpi hosili,s	1960	2100
Mehnat sarfi,ming kishi soat hisobida	68000	69720

Berilgan malumotlar asosida aniqlang:

1. Bazis va hisobot yillari uchun kishi-soatga yetishtirilgan paxta miqdorini,kg hisobida

2. Mehnat unimdorligining yakka indeksini va u asosida mehnat unimdorligi darajasi o’zgarishiga baho bering

Tavsiya etiladigan adabiyotlar

1.Abdullayev Yo.,Iqtisodiy tahlil. 100 savol va javob. O’quv qo’llanma T.:.2001

2..Qudratov T.,Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili. Darslik. Samarkand-2010yil.

3. Korxonalari faoliyatining tahlili va nazorati.. Darslik. T.:”Voris” nashriyoti,2012 yil