O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi Samarqand qishloq xo’jalik instituti

17.1. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxini tahlilining ahamiyati va vazifalari

Ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan sarf-xarajatlardir, yani Ishlab chiqarish xarajatlari deganda mahsulotlarni yetishtirish uchun sarf bo’lgan barcha moddiy va mehnat xarajatlari yig’indisi tushuniladi.Bular – xom ashyo,materialar,urug’,o’g’it,yem-xashak,ish haqi va boshqalardir. Ishlab chiqarish xarajatlarining pul shaklida ifodalanishi tayyor mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari hajmini kamaytirish va mahsulot tannarxi darajasini pasaytirish, samaradorlikni oshirishning asosiy imkoniyatlaridan bo’lib hisoblanadi. Tannarxning pasayishi foydaning ko’payishi va rentabellikning oshishiga olib keladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarish xarajatlari hajmi dinamikasini hamda o’simlikchilik va chorvachilik mahsulotlari tannarxi darajasi dinamikasini uzluksiz ravishda tahlil qilish muhim ahamiyatga egadir, chunki tahlil tufayli xarajatlarni kamaytirish va tannarxni pasaytirish imkoniyatlari aniqlanadi, natijada ulardan foydalanish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqiladi.

17.2. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish xarajatlari hajmining tahlili

Hisobot yilidagi xarajatlar summasini bazis yilidagi xarajatlar summasiga solishtirib, uning umumiy o’zgarishi mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlar bo’yicha aniqlanadi. Buning uchun ishlab chiqarish xarajatlari indeksi formulasidan foydalanish kerak:
Bunda, q₁- hisobot yilida ishlab chiqarilgan mahsulot har bir turining miqdori;

q_{0 -} bazis yilida ishlab chiqarilgan mahsulot har bir turining miqdori;

z_1- hisobot yilida ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulot tannarxi;

z _- bazis yilida ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulot tannarxi;

- hisobot yilida ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot uchun sarf bo’lgan ishlab chiqarish xarajatlari summasi;

- bazis yilida ishlab chiqarilgan mahsulot uchun sarf bo’lgan ishlab chiqarish xarajatlari summasi.

Ishlab chiqarish xarajatlari hajmining o’zgarishi bevosita:mahsulot miqdori bilan tannarxning o’zgarishi hisobigi yuzaga keladi.Omillar ta’sirini quyidagi indekslar orqali aniqlanadi.:

1.Mahsulot fizik miqdori umumiy indeksi:


2.Mahsulot tannarxining umumiy indeksi:

Ushbu indekslar ko’paytmalarining yig’indisi ishlab chiqarish xarajatlari umumiy indeksiga teng kelishi shart:

17.3. Qishloq xo’jalik mahsulotlari tannarxining tahlili

Hisobot davridagi bir birlik mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini bazis davridagi (yoki rejalashtirilgan) tannarxiga solishtirib, mutlaq va nisbiy o’zgarishlari aniqlanadi. 1 s. mahsulot tannarxining o’zgarishi bevosita quyidagi omillar ta’siri ostida sodir bo’ladi:

1) 1 gektar ekin maydoni (yoki 1 bosh chorva moli) hisobiga sarf bo’lgan ishlab chiqarish xarajatlari hajmining o’zgarishi;

2) Hosildorlik yoki mahsuldorlikning o’zgarishi).

Ushbu omillar ta’sirini «Zanjirli bog’lanish» usuli orqali aniqlaymiz. Tannarx tahlilini o’simlikchilik mahsuloti misolida ko’rib chiqamiz. Tannarxning o’zgarishiga omillarning ta’sirini aniqlashdan oldin 1 s. mahsulotning shartli tannarxini aniqlab olish zarur. Shartli tannarx qanday aniqlanadi? Shartli tannarxni (Zsh) aniqlash uchun hisobot yilidagi 1 gektar ekin maydoni hisobiga sarf bo’lgan xarajatlar hajmini (IX₁) bazis yilidagi hosildorlik darajasiga (H₀) bo’lish kerak:

Tannarx tahlili quyidagi ketma ketlikda amalga oshiriladi.

Mahsulot tannarxining indeksi:-

Ushbu o’zgarishga omillarning ta’siri quyidagicha aniqlanadi.

1.,Bir gektar ekin maydoni hisobiga sarf bo’lgan ishlab chiqarish xarajatlari indeksi: :

2.hosildorlikindeksi:

Ushbu omillar ta’sirlarining yig’indisi 1 s. mahsulot tannarxining umumiy o’zgarishiga teng shart..

Nazorat savol va topshiriqlar

1.Ishlab chiqarish xarajatlari hajmining omilli tahlilini Zanjirli bog’lanish usulini qo’llab,bajaring

2.Tannarx deganda nima tushuniladi?

3. 1 s. paxta tannarxi dinamikasining tahlilini Indeks usuli bilan bajarish tartibini yoriting

Mustaqil ish topshiriqlari

1 s. bug’doy tannarxining o’zgarishiga qaysi omillar tasir qiladi:

a) 1 gektar bug’doy maydoniga qilingan xarajat,jami yetishtirilgan bug’doy miqdori

b) 1 gektar bug’doy maydoniga qilingan xarajat,yalpi hosil miqdori

v) 1 gektar bug’doy maydoniga qilingan xarajat,bug’doy hosildorligi

g) Jami ishlab chiqarish xarajati,bug’doy yalpi hosili

Tavsiya etiladigan adabiyotlar

1. Qudratov T.K., Qudratova O., Fayziyeva N. Qudratova I. «Qishloq xo’jalik korxonilari faoliyatining taxlili» O’quv qo’llanma. Samarqand 2008 yil.

2.Qudratov T.,Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili. Darslik. Samarkand-2010yil.

3. Korxonalari faoliyatining tahlili va nazorati.. Darslik. T.:”Voris” nashriyoti,2012 yil

18-mavzu. Korxonalar moliyaviy holatining tahlili.

Dars o’quv maqsadi. Ushbu mavzu bo’yicha darsning o’quv maqsadi bo’lib, Korxonalar moliyaviy holatini ifodalovchi ko’rsatkichlarni mazmun-mohiyatini tushuntirish, ularni hisoblash usullarini va omilli tahlil etib,moliyaviy ahvolini yanada yaxshilash imkoniyatlarini aniqlash yo’llarini talabalarga o’rgatish hisoblanadi.

Tushunchalar va tayanch iboralar Balans, balans-brutto, balans-netto, balans aktivi, balans passivi, mulk, kapital, majburiyatlar, tulov mablaglari, tulov majburiyatlari, aylanma mablaglar, moddiy aylanma mablaglar, uz aylanma mablaglari, uz mablaglari, karz mablaglari, moliyaviy borkarorlik, tulovga kodirlik, debitorlar, kreditorlar, debitorlik karzlari, kreditorlik karzlari.

Maruzani o’tish metodi.Maruzani “Bilaman,bilishni xohlayman,bilib oldim”, blis –so’rov va aqliy hujum” metodlarini qo’llagan holda o’tish ko’zda tutiladi

Asosiy savollar:

1. Korxonalar moliyaviy holati tahlilining ahamiyati,maqsadi va vazifalari.

2.Aktiv va passiblarning tahlili

3.Moliyaviy barqarorlik va to^,lovga qodirlik koeffitsientlarning tahlili