O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

yPalen K.K.
T aqdim nom a, 47-bet.
40 ‘z R M D A , 18-jam g‘arrna, 1-ro‘yxat, 761-ish, 107-varaq.
295
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Chorizmning bunday siyosati mahalliy dehqonchilikning kapi- 
talistik asosda rivojlanishiga xalal bergan. Eski munosabatlaming 
saqlanib qolishiga imkon beruvchi tartib-qoidalari esa o ‘lka 
qishloqlarida sudxo‘rlikning keng ildiz otib, qishloq x o ‘jaligining 
taraqqiyot y o ‘lini bo‘g ‘ib qo‘ygan.
Turkistonda qonun kuchini olgan 1886 yilgi «Nizom»da tilga 
olingan «bo‘sh davlat yerlari» atamasi ruslar tomonidan mahalliy 
dehqonlaming yerlarini tortib olishda dastak b o ‘Idi. Imperiyaning 
qora tuproqli markaziy hududlaridan yer taqchilligidan qutulish 
siyosati oqibatida mustamlaka Turkistonda boyish uchun ms mujik­
lari beto‘xtov oqib kelaboshladi. Ular m a’muriyatning ijozatisiz ham 
o ‘lkaga kelib o ‘zboshimchalik bilan tub aholiga qarashli yerlami 
egallay boshlashdi. 15 yil davomida (1875-1890) Turkistonga 1300 
oila k o ‘chib kelib joylashib, 19 ta ms qishlog‘i tashkil topdi. Ay­
niqsa, 1891-1892 yillarda Rossiyada ocharchilik boshlanganda 
Turkistonga k o ‘chib keluvchilar nihoyatda ko‘payib ketdi. Ana 
shu ikki yil davomida 25 ta yangi ms qishlog‘i (posyolkasi) paydo 
bo ‘lib, ms dehqonlari soni ikki barobarga ko‘paydi. Mahalliy 
aholi bilan m s dehqonlari o ‘rtasida yer-suv masalasida, sug‘orish 
inshootlaridan foydalanish xususida o ‘zaro to ‘qnashuvlar kuchaydi. 
Bu to ‘qnashuvlarda ms m a’muriyati ms dehqonlari tarafida b o ‘ldi. 
M asalani odilona tinch yo‘1 bilan bartaraf qilishga uringan ayrim 
amaldorlar quvg‘inga uchradi. Turkiston harbiy okrugi shtabi boshlig‘i 
soldatchasiga 1882 yilda shunday deb yozgan: «Baribir, ochiqchasini 
gaplashadigan va tan oladigan payt keladiku, axir! Bizning ishimiz 
avvalo ruslamiki, milliy m s ishi... qirg‘izlar joylashgan yer ulamiki 
emas, balki davlatnikidir. 0 ‘troq ms nufusi ulami o ‘lkadan siqib 
chiqarishi yoki butkul qirib tashlashi darkor»1. Xuddi ana shunday 
ruhda ishlab chiqilgan 1889 yil 13 iyuddagi qonun k o ‘chib kelgan 
mslarga imtiyozlar va moddiy yordam berishni belgilab berdi.
Turkistonni mslashtirish siyosatida keskin burilish 1892 yilda 
boshlandi. Xuddi shu yili Rossiyadan o'zboshim cha ko‘chib kelgan 
minglab «kelgindilar» m a’muriyat nazorati bilan kelganlar qatori 
ularga berilgan huquqlardan foydalanishlari mumkinligi joriy qi­
lindi.
0 ‘z yerlaridan dehqonlaming chekka o ‘lkalarga ketib qolishiga 
qarshilik qilgan ms pomeshchiklari ham mamlakatda kuchayib 
borayotgan dehqonlar harakatidan xavotirlanib, «to‘polonchi un- 
surlar»ning Turkistonga ketishiga xayrixohlik ko‘rsata boshladi. 
Mustamlaka o ‘lkasiga m slam i k o ‘chirish masalasi bilan shug‘ul-
1 0 ‘zR M D A . 1 -jam g 'arm a, 16-ro‘yxat, 2 257-ish, 9 1 -9 2 -v araq lar.
296
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lanuvchi maxsus idora - «K o‘chirib keltirish boshqarmasi» tashkil 
qilindi. Chor hukumati 90-yillar oxiridan m s dehqonlaridan kam yerli 
va yersizlarga «Osiyo Rossiyasida bo‘sh yotgan erkin yerlardan» 
foydalanishga keng imkoniyat yaratdi. Shunday qilib, podsho 
hukumati Rossiya dvoryan-pomeshchiklari manfaatini ko‘zlab, 
ulami «ichki balo» b o im ish kam bag‘al dehqonlar xumjidan saqlash 
aiyatida, Turkiston yerlarini ularga ehson qildi. Ichki norozilikni 
ssa mustamlaka xalqini ezish, ulami yanada kam bag‘al va nochor 
ahvolga tushirish hisobidan bosishga urindi.
Chorizm joriy etgan qonunlar majmuasi boTmish 1886 yilgi 
«Nizom»da o ‘troq mahalliy aholiga yerga egalik qilishda «yarim 
mulkchilik» o ‘matilgani dvoryanlami qoniqtirmagan edi. Bu qo- 
nunning 270-moddasiga ko‘ra, o ‘troq aholiga yer avloddan-avlodga 
meros tarzida foydalanishga, azaliy udum b o ‘yicha taqsimlanishga 
berilgan, ko‘chmanchi aholiga tegishli yerlari esa davlatniki deb 
e’lon qilinib, ular ko‘chmanchilarga foydalanishga berilishi qayd 
qilingan edi. Imperiyadagi katta yer egalari - pomeshchiklar hukm­
ron dvoryanlar sinfi vakillari sifatida Nizomdagi bu moddaga qarshi 
chiqdilar. Ulaming talabi bilan Davlat Kengashida bir qancha oliy 
amaldorlardan iborat komissiyalar ish ko'rishdi. Ammo buijuaziya 
vakillari ham qarab turmay, o ‘z manfaatlarini himoya qildilar. 
Rossiyaning savdo-sanoat doiralariga Turkiston paxtakori va pilla- 
kori kerak edi. Shuning uchun ham 1886 yilgi «Nizom»ning 270- 
moddasini qayta ko‘rib chiqqan maxfiy maslahatchi Kobeko 
raisligidagi oliy vakolatli komissiya dvoryanlar talabini e ’tiborsiz 
qoldirib, bu moddaga o ‘zgartirish va qo‘shimcha kiritishni rad 
qildi. 1896 yili shu tariqa Turkiston yerlari taqdiri masalasida ms 
burjuaziyasining qo'li baland keldi. Pomeshchiklar 1910 yildagina 
o ‘z niyatlariga etdilar.
To'qimachilik sanoati uchun Turkiston paxtasining hal qiluvchi 
roli haqida podshoh vazirlaridan Krivoshein imperatorga yo ilag an 
axborotida lo‘nda qilib shunday degan: «Turkistonning har bir pud 
g ‘allasi ms va Sibir g ‘allasiga raqobatbardordir. Turkiston paxtasi 
esa Amerika paxtasiga raqobatbardordir. Shuning uchun o ‘lkaga 
qimmatga tushsa ham, g'alla keltirib berish lozim»1. Paxta yakka- 
hokimligini o ‘rnatish haqidagi bunday g ‘oyani Turkiston general- 
gubematori qoilab-quvvatlab, bu tadbir hukumatga yiliga 70 mil­
lion oltin rublni tejashga imkoniyat yaratishini uqtiradi. Uning 
fikricha, «ko'p millionli vatan paxta tolasini qayta ishlash sanoatini
1 
Krivoshein А. V.
T aqdim nom a, 113-bet.
297
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xonavayron bo ‘lishdan saqlovchi kafolat rolini o ‘ynashi - mana shu 
Turkistonning Rossiyaga k o isatad ig an buyuk iqtisodiy xizmatidir»1.
Paxta yakkahokimligini o ‘matish maqsadida Turkistondan Ros­
siyaga yuboriladigan paxtadan butunlay boj olinmaydigan b o id i. 
1879 yildan esa boj y ig im i har pud paxtadan 40-50 tiyin miqdorida 
belgilandi. Soliq olishda ham paxtakorlarga ayrim imtiyozlar beril­
di. Moliya vazirligi rus burjuaziyasining Turkiston paxtachiligini 
rivojlantirishdagi harakatlarini faol quw atlab turdi.
Rus shovinistlari qarashini o ‘zida ifodalagan Rossiya matbuoti 
ana shu sohada fikr bildirib, «Turkiston amaldori doimo q irg iz
va sartning tarafini olib, ruslarga qarshi boradi, chunki qo‘ymijoz 
tuzemeslar ulaming aldashiga laqqa tushadi. Ruslami esa bunday 
laqillatib b o im ayd i, shuning uchun «yo‘qolsin mslar, yashasin 
tuzemeslar!» deb xitob qilishmoqda»2, degan xulosaga kelgan edi.
Mustabid saltanat markazi talabi bilan 1905 yilda ziroat va 
dav-lat mulklari vazirligi tarkibida «K o‘chiruvchilik boshqarmasi» 
tuzildi. Turkistonda esa 1906 yilda «Sirdaryo ko'chiruvchilik rayoni» 
tashkil etilib, mahalliy aholi yerlarini ms mujiklari uchun tortib olib 
berish rejali tus oldi.
Turkistondagi mustamlaka m a’muriyati bundan a w a l bu sohada 
o ‘z holicha 
ish tutgan b o is a , endilikda mahalliy aholi yerlarini tortib 
olish bevosita markaz tomonidan boshqariladigan va izchil amalga 
oshiriladigan b o id i. Natijada XX asr boshida ms kelgindilarining 
soni 175 mingdan oshib ketdi. Turkiston aholisining atigi 5 foizini 
tashkil etuvchi ms mustamlakachilari q o iig a ekin ekiladigan hosil- 
dor yerlaming 60 foizi berib qo‘yilgan edi3.