yaratadi.
Shunday qilib, Rossiya tabiatning o ‘zi in’om etgan pozision
ustunlikdan foydalanib, hech qanday to ‘siqlarsiz boshqa Yevropa
davlatlari k o ‘llari yetmaydigan joylarda o ‘z ta ’sirini mustahkam-
lash imkoniyatlarini q o ig a kiritadi»1.
Imperator Aleksandr II knyaz A.I.Baryatinskiy tomonidan taq-
dim etilgan loyiha Rossiya uchun o ‘ta muhim va foydali ekanligini
e ’tirof etib, temir y o i aloqasi vaziri, general-ad‘yutant Chekkinga
mazur loyihani harbiy va tashqi ishlar
vazirlari bilan hamkorlikda
o ig a n ib muhokama qilish va umumiy xulosalar ishlab chiqish
haqida farmon berdi. Farmonda 1839 yili Xiva xonligiga qarshi
harbiy yurishga rahbarlik qilgan sobiq Orenburg general-gubematori,
general-ad‘yutant, graf V.A.Perovskiy hamda Ust-yurt hududlarini
maxsus o ig a n ib chiqqan general-mayor Gelmersenlaming loyiha
xususida xulosalari zam r ekanligi alohida uqtirildi2.
V.A.Perovskiy 1857 yil 14 yanvarda Rossiya temir y o i aloqasi
vaziri Chevkinga yuborgan yozma taqdimnomasida Baryatinskiy
taklif qilgan loyihani
atroflicha tahlil qilib, ayrim masalalar yuza-
sidan o ‘z fikr va mulohazalarini bayon etadi. Uning fikricha «Orol
dengizi kemalar qatnovi uchun ancha qulay», lekin Sirdaryo va
Amudaryo qirg‘oqlari bo‘ylab kema qatnoviga to ‘g ‘anoq b o iad ig an
«tabiiy va siyosiy to ‘siqlar mavjudki, ulami bartaraf etish o ‘ta
mushkuldir». Shundan so‘ng u o ‘ta andishasizlik bilan quyidagilami
qayd qiladi: «Mazkur daryolaming yuqori va o ‘rta oqimi shunday
davlatlar tasarrufidaki, ular bilan kema
qatnovini amalga oshirish
masalasini tinchlik y o ii bilan hal etib boim aydi. Shuning uchun
Sirdaryo va Amudaryo b o ‘ylab kema qatnovini y o ig a qo‘yishdan
avval Q o‘qon va Xiva xonliklarini istilo qilin m og i zarurdir»3.
Rossiyaning maraziy hududlarini O 'rta Osiyo bilan temir y o ‘1
orqali b o g ia sh masalasi 25 yildan ortiqrok muhokama qilinib, 1854
yildan 1880 yilgacha b o ig a n davrda 40 dan ortiq loyihalar Ros
siya hukumatiga taqdim etildi4. Mazkur loyihalaming aksariyati
Orenburg - Q orato‘g ‘oy - Toshkent, Uralsk - Orol dengizi -
Toshkent y o ‘nalishida temir y o i qurish orqali Rossiyaning marka-
ziy hududlarini 0 ‘rta
Osiyo bilan b o g iash , qisman Petropav-
lovsk - Oqmala - Turkiston - Chimkent - Toshkent, Omsk - Qarqa-
10 ‘sha joyda. 4 -5 betlar joyda, 7-8 betlar.
2 0 ‘sha joyda. 7-8 betlar.
3 Ж елезные дороги в Среднюю Азию. Сборник статей и проектов по про
ведению железных дорог в Среднюю Азию. С.- Петербург, 1874, стр. 8-9.
4 «Туркестанские ведемости». Туркестанская железная дорога. 9 февраля,
1882, № 6 .
322
www.ziyouz.com kutubxonasi
го - Avliyoota - Toshkent yo‘nalishida 0 ‘rta Osiyoni Sibir magis-
trali bilan ulashga m o‘jallangan edi'.
Shu bilan bir qatorda ayrim
horijiy muhandislar va kompaniyalar tomonidan ham Orenburg -
Toshkent - Peshovor y o ‘nalishi orqali rus va anglo-hind temir y o iin i
o‘zaro bog‘lashga m o‘ljallangan loyihalar taklif qilingan edi.
XIX asming 60-yillari oxirlarida Ferdinand Lesseps tomo
nidan taklif etilgan dastlabki loyihaga ko‘ra Orenburg - Toshkent-
Peshovor y o ‘nalishi orqali rus va anglo-hind temir y o iin i b o g iash
m oijallandi. Ferdinand Lessepsning yozgan xatida loyihalashtirilgan
temir yo‘lning kelajakda Rossiya iqtisodiyoti uchun qanday
ahamiyatga ega bo‘lishini quyidagicha ta ’riflagan edi. «Bu yo‘l...
Rossiya uchun yangi bozorlami ochib beradi, uning uchun bitm as-
tuganmas boyliklar manbaiga aylantiradi»2.
F.Lesseps tomonidan ishlab chiqilgan loyihani o ‘rganish maq-
sadida 1874 yili Imperator Rus Geografik
jamiyatining Orenburg
bo‘limi huzurida Maxsus qo‘mita tashkil etiladi3. Maxsus qo‘mita-
ning topshirig‘i bilan Yaksa - Bikovskiy rahbarligidagi ekspedisiya
ikki yil mobaynida taklif etgan temir yo‘l yo'nalishining Turkiston
qismida olib borgan faoliyati natijasida joylam ing topografik tasvir-
lari olindi. Amudaryo va uning atrofidagi katta hududdar to ‘g ‘risi-
da tadqiqot m a’lumotlar to ‘plandi. Mazkur m a’lumotlar asosida
«Amudaryo vohasining iqlimi toza, aholisi zich, tuprog‘i unumdor,
turli xil minerallarga serob»4 shuning
uchun F Lesseps tomonidan
ishlab chiqilgan loyihani amalga oshirish maqsadga muvofiqdir deb
xulosaga kelindi.
Taklif qilingan loyihalami atroflicha o ‘rganish maqsadida 1874
yili Imperator Rus Geografik jamiyatning Orenburg bo‘limi huzurida
Maxsus komissiya tashkil etilib5, quyidagi vazifalar yuklatildi,
xususan:
1 0 ‘zbekiston MDA. 1-1 fond, 11-ro‘yxat, 1308-ish. О проведении железной
дороги от Оренбурга до Ташкента через Чимкент и север, до Великой Сибир
ской железной дороги, стр. 5.
: «Туркестанские ведомости». По вопросу о
Средне-Азиатской железной
дороге. 8 января, 1874, № 2.
3 Путеводитель по Ташкентской железной дороге с очерком Ферганской
нефти. Составлен по официальным данным под редакцией А.И. Дмитриева-
Мамонова. С.-Петербург, 1907, стр. 2.
4 «Туркестанские ведомости». По вопросу о Средне-Азиатской железной
дороге. 8 января, 1874, № 2.
5 Путеводитель по Ташкентской железной дороге с очерком Ферганской
нефти. Составлен по официальным данным под редакцией А.И. Дмитриева-
Мамонова. С.-Петербург, 1907, стр. 1.
323
www.ziyouz.com kutubxonasi
