dalilidir. Elchilik o ‘zbek xonliklari hududlaridagi tabiiy boyliklami
aniqlash va bozorlardagi savdo-sotiq ko‘lami xususida boy materiallar
to ‘plagan edi.
Rossiyaning tashqi xavfsizlik idoralari bu materiallami o ‘rganish
asosida o ‘z fikr-mulohazalarini ishlab chiqishdi. 1826 yilda general
Verevkin imperator Nikolay I (1825-1856)
nomiga yuborgan
taqdimnomasida o ‘zbek xonliklari rus mollari uchun juda qulay
bozorga aylanishi mumkinligiga alohida urg‘u bergan edi.
Lekin Turkiston o ‘lkasini Rossiyaning markaziy hududlari
bilan bog‘lab turuvchi qulay va arzon transport aloqalarining
rivojlanmaganligi ko‘zlangan siyosatni amalga oshirishga to ‘sqinlik
qilar edi. Bu haqida rus matbuoti tashvish bilan quyidagilami yozgan
edi: «Turkiston Xiva va Buxoro Rossiyaning markaziy bozorlari bilan
savdo aloqalari Kazalinsk - Orenburg, qisman Troisk y o ‘nalishida
qatnaydigan yagona karvon y o ii orqali amalga oshirilmoqda. Bu yo‘l
nihoyatda mashaqqatli, xizmat k o ‘rsatish darajasi past va qimmat.
Samarqanddan Orenburgga yukni yarim yilda,
shoshilinch yurganda
2-3 oyda yetkazish mumkin. Har bir pud yukni tashishga 2 rubl
sarflanmoqda».
Rossiya bilan 0 ‘rta Osiyo o ‘rtasida tovar almashinuvining
kuchayishi, aniqsa rus kapitalist-fabrikalarining paxtaga b o ig a n
«ishtaxa»sining oshishi, o ‘lkamizning iqtisodiy jihatdan tezroq
zabt etilishi va rus mollari sotiladigan bozor sifatida tushib turish
siyosatini amalga oshirish uchun metropoliya bilan mustamlaka
o ‘rtasidagi transport aloqalami kengaytirish lozimligini tushungan
mustamlakachilar «Rossiyaning Osiyo
yerlaridagi sivilizadiya
tarqatuvchilik missiyasi»ni keng targ‘ib eta boshladilar. Ayrimlar
kema qatnaydigan suv y o ‘llari bilan Qora dengiz, Azov, Kaspiy va
Orol dengizlarini birlashtirishga, «rus tovarlarining 0 ‘rta Osiyoga
borishini osonlashtirish»ga chaqirsalar,
boshqalar Kaspiy dengizida
harbiy faoliyatni kuchaytirishni, Orol dengizga yo‘l ochish va Sirdaryo
bo‘ylab kemachilikni
rivojlantirishni
taklif
etishar’, uchinchi
yo‘nalish tarafdorlari esa tezroq temir y o ‘l qurilishini boshlashni
talab qilar edi2. Ular bu haqda oshkora bahslashar, 0 ‘rta Osiyoga
go‘yoki «o‘z qonuniy mulki» dek qarab,
uning boyliklarini hisob-
kitob qilish yuzasidan tadqiqotlar olib borishdan charchamasdilar.
1 M ustabid tuzumning 0 ‘zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarixi
shohidligi va saboqlari. (1865-1990 yillar). Toshkent.: «Sharq», 2000, 13-bet.
2 Ж елезные дороги в Среднюю Азию. Сборник статей и проектов по про
ведению железных дорог в Среднюю Азию. С.- Петербург, 1874, стр. 3.
320
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ana shunday tadqiqotlardan biri A.Stetkevichning «Turkiston Rossiya
uchun zararlimi?» («Убыточен ли Туркестан для России?») nomli
tadqiqoti b o iib , oik an in g «katta daromad manbai ekanligi»ni aniq
faktlar bilan isbotlab, uning «zararli emas»ligini kelajakda «bu
daromadlami yanada ko‘paytirish uchun nihoyatda boy salohiyatli
o ik a g a eng qisqa temir y o in i tezroq olib kelish va uni «markaz bilan
bogiashni» tavsiya etgan1.
Shuni alohida ta ’kidlash kerakki, Turkiston o ikasini Rossiya
ning markaziy hududlari bilan temir y o i
orqali b o g ia sh masalasi
XIX asming 60 yil o ‘rtalarida ko‘tarilgan edi. Ilk bor 1854 yil 12
yanvar kuni zahiradagi general-mayor Malsev Xarkov - Perekop
yo ‘nalishi b o ‘ylab temir y o i qurish, uni Kzlyar orqali Orol
dengizgacha davom ettirishga m oijallangan rasmiy taqdimnoma
bilan Rossiya temir yo‘1 aloqasi vazirligi Bosh boshqarmasining
Maxsus mahkamasiga murojaat qildi. Lekin taklif etilgan mazkur
temir y o i yo‘nalishining Orol dengizgacha
b o ig a n qismi faqatgina
tilga olinib, atroflicha urganilib tadqiq etilmaganligi hamda nazariy
jihatdan asoslanmaganligi tufayli Maxsus mahkama tomonidan 1855
iil 13 mai kuni rad etildi.
Kavkazdagi ms qo‘shinlarining harbiy boshlig'i, general-
ad‘yutant, knyaz A.I.Baryatinskiy 1856 yil 19 iyul kuni Rossiya
imperatori Aleksandr II ga Ust-yurt hududlari bo‘ylab temir
y o i qurish va bu orkali Kaspiy va Orol dengizlarini bogiashga
m oijallangan loyihani taqdim etdi. Mazkur loyihada Rossiyaning
Sharqda ta’sir doirasini kengaytirish
zamrligi alohida uqtirilib, taklif
qilinayotgan «mazkur y o i mashaqatli aylanma karvon yoilarini»
qulay va arzon transport aloqalari bilan almashtirdi, «qo‘shni
davlatlar bilan o ‘zaro savdo-sotiqni q o i ostimizda birlashtirib, uzoq
o ikalarda tovarlarimizni sotishga katta imkoniyatlar yaratiladi,
qisqa va qulay tranzitdan foyda k o iilad i, shu bilan bir qatorda hech
qanday sheriklarsiz, chetdan aralashuvdan xoli sof m a’noda ruslaniki
b o ia d i» 2 deb ta ’kidlangan edi. I.A.Baryatinskiyning fikricha, mazkur
y o in in g ahamiyati nafaqat
savdo-sotiq bilan kifoyalanadi, «siyosiy
jihatdan olganda u bizning (Rossiyaning) olis Sharqdagi m a’naviy
ustuvorligimizga zamin yaratadi, harbiy jihatdan esa zarur b o ig a n
qisqamuddatda Qurolli kuchlarimizni Kaspiy dengizidan Orol
dengizi va uning irmoqlari tomon safarbar etishga imkoniyatlar
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
