O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Shamsutdinov R. T.
Tarixiy merosimizga bir nazar. Andijon, «Meros», 1994, 
47-bet.
349
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bunga qarama-qarshi o ‘laroq, Turkiston jadidchilik harakatida 
imperializm va uning mustamlakachiligiga qarshi kurash olib borish 
birinchi o ‘ringa k o ‘tarila olgan.
Jadidlar Buxoro amirligi va Xiva xonligida xon va amimi ham 
o ‘z g ‘oya va maslaklariga tortishga harakat qildilar. Buxoro jadidlari 
1900 yil boshida amirdan yangi usuldagi maktablar ochishga ruhsat 
olishga muvaffaq b o ‘ldilar. Ammo bunday yangi usul maktablari- 
ning ochilishi Rossiya manfaatiga zid edi. Shu bois Rossiyaning 
amirga bo‘lgan tahdidi ortib ketdi va amir jadidlarga tazyiq o ‘tka- 
zishga majbur b o ‘ldi. Butun 0 ‘rta Osiyo b o ‘ylab ochilgan yangi usul 
maktablariga qarshi Rossiya mustamlakachilari o ‘t ochadilar, bu 
maktablami «islomga qarshi», «g‘ayridin maktablari» degan tash- 
viqot yurgizdilar, josuslik idoralarini ishga soldilar. Ahvol shu dara- 
jaga borib yetadiki, bu borada ko‘plab qurbonlar berildi. Rus m a’- 
murlari bu paytga kelib islom diniga ham qarshi kurashni kuchay- 
tirib yubordilar. Hatto, 1903 yili podshoh Turkiston aholisi uchun 
muborak Haj qilishni ham maxsus farmon bilan man etdi. Bu mahalliy 
musulmon aholisida kuchli norozilik uyg‘otdi.
1905 
yilgi to ‘ntarish harakatidan so‘ng Rossiya hududidagi 
turkiy xalqlar va ulaming Turkiya mamlakati bilan qardoshlik aloqasi 
kuchaydi. 0 ‘z davrida Turk dunyosi markazlaridan biri b o ‘lgan Qrim, 
Qozon, Istanbulda chop etilgan jadidchilik mhidagi adabiyotlar 
Turkistonda ham keng yoyila boshladi.
Istanbulda tashkil topgan «Jamiyati xayriya», «Nashriyot» shir- 
katlari kabi ijtimoiy tashkilotlar Buxoro va Xivada ham maydonga 
keldi. Bu jam iyatlar bilan uzviy holda kamol topgan jadidchilik 
harakati o ‘sib, 1908 yilgi Turkiya inqilobi tufayli yuzaga kelgan 
«Yosh turklar» harakatiga muqobil holda Xivada «Yosh xivaliklar», 
Buxoroda «Yosh buxoroliklar» jamiyatlarini yuzaga keltirdi. Bu 
jam iyatlar oxir-oqibatda siyosiy partiyalar maqomini oldilar. Jadid­
chilik harakatining bunday siyosiy tashkilotlari, jamiyatlari qisqa 
vaqt ichida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Q o‘qon, Andijon 
kabi 0 ‘rta Osiyoning yirik shaharlarida kuchli, nufuzli tashkilotlarga 
aylandi.
M a’rifatparvarlar, jadidlar so‘ng taraqqiyparvarlar deb atalgan 
ulaming ijtimoiy-siyosiy boiinm alari Turkistondagina emas, balki 
Buxoro amirligi va Xiva xonligida ham faoliyat k o ‘rsatgan. Tosh­
kentda «o‘sh sartlar», «padarkushchilar», Buxoroda «yosh buxoro­
liklar», Xivada «yosh xivaliklar», Andijonda «Taraqqiyparvarlar» 
atamalari ostida mashhur bo ‘lishgan. Turkiston general-gubematori 
mahkamasining «ichki va tashqi razvedka» komissiyasi fikriga ko‘ra,
350
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bu bo‘linmalar siyosiy partiya sifatida shakllanmagan bo‘lsa ham. 
ammo shu yo‘nalishda rivojlanib kuchga kirmoqda. Ulaming ta’siri 
sosial-demokrat, sosialist-revolyusioner, konstitusion-demokratik par- 
tiyalamikidan kuchliroqdir. Siyosiy izquvarlik bobida ustasi farang 
mutaxassislardan iborat ichki va tashqi razvedka komissiyasi xulo- 
sasi haqiqatdan yiroq emas edi. Buni chetdan kelgan xorijiy izquvar, 
fransuz mayori Lyakost hisobotidagi xulosalar ham tasdiqladi. 
1906-1908 yillar mobaynida Turkiston o ‘lkasi shaharlari va 
qishloqlarida bo‘lib ichki va tashqi vaziyat bilan yaqindan tanishgan 
mayor Lyakost o ‘lkadagi vaziyatga doir o ‘z kuzatuvlarini qog‘ozga 
tushirib Fransiya matbuotida e ’lon qildi. «Komitet Asiya Fransays» 
jum alidagi bu hisobot-maqola Yevropa jamoatchiligida katta 
qiziqish uyg‘otdi. Ular o ‘sha kunga qadar Rossiya imperiyasining 
chekka o ‘lkasi Turkiston general-gubernatorligida siyosat bilan 
shugbullanuvchi tashkilotlar orasida mahalliy aholiga mansub «Yosh 
sartlar» faol ish olib borishayotgani va aniq dasturga ega ekanlikla- 
ridan voqif bo ‘lishdi.
Evropa jamoatchiligini maqoladagi yana bir fikr o'ziga jalb 
qildi. Taraqqiyparvarlar - yosh sartlar mavjud tuzumga qarshi 
o ‘zining milliy kurash dasturiga ega ekanligi va u Rossiya imperiyasi 
mustamlakachiligi tizimiga jiddiy zarba berish mumkin. Fransuz 
razvedkachisi bo‘lgan mayor Lyakostning maqolasidagi kuzatuvchi 
tahlili va xulosalari Sankt-Peterburgda jiddiy tashvish uygotdi. 
Turkistondagi har qanday ozodlik harakatlariga «panturkizm», «pan- 
islomizm», «g‘azovot» va «fanatizm» yorliqlarini yopishtirishga 
o ‘rganib kolgan metropoliya markazi talvasaga tushib keskin choralar 
ko'rishga kirishdi. Turkiston general-gubematori general D.Subbotich 
vazifasidan bo'shatildi. 0 ‘rta Osiyo tem iryo‘l polisiya-jandarmeriya 
boshqarmasi boshligi general Malixin iste’foga chiqarildi. 0 ‘lkadagi 
vaziyatni atroflicha o ‘rganish uchun Turkistonga maxsus desant 
gumh tajribali izquvarlardan iborat mutaxassislar yuborildi. Desant 
gurahga alohida jandarmlai Korpusi podpolkovnigi N. Vasilev, saroy 
maslahatchisi L.Kvisinskiy boshchilik qilishdi. Turkiston o lk a si 
general-gubematori qilib o ‘zbek xonliklarini istilo kilishda faol 
qatnashgan general N.Grodekov tayinlandi. Turkiston musulmon- 
larini qonga botirgan va turkmanlami «er yuzidagi qora dog1» deb 
atagan infanteriya generali N.Grodekovni o ‘lka bosh hokimi va 
Turkiston okrugi ko'shinlari qo‘mondom etib tavinlanishi tasodifiy 
emas edi. Rossiya imperiyasidagi ms-yapon umshidan so ‘ng ro ‘y 
bergan harbiy-siyosiy inqiroz, ishchi, soldat, dehqonlaming norozilik 
harakatlari, Turkiya, Eron, Jazoir va Misrdagi inqiloblar mustamlaka
351
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Turkistonda ham o ‘z aksini topgani bu o ‘lkada qattiqqo‘l hokimiyat 
zarurligini taqozo qilar edi.
Sankt-Peterburgning oliy harbiy-siyosiy doiralari tomonidan 
jo'natilgan mahfiy desantning asosiy vazifasi taraqqiyparvarlaming 
yashirin dasturi va kurash strategiyasini aniqlash, so‘ng ulami 
zararsizlantirish rejasini tuzish edi. Ulaming yana bir muhim vazi­
fasi taraqqiyparvarlaming rasmiy va mahfiy rahbarlarining rasmiy 
va maxfiy rahbarlarining ro'yxatlarini tuzish, dunyoqarashlari va 
mafkuralarini aniqlash hamda ularga ta’sir ko‘rsatgan omillami 
topish edi.
Desant vakillari mahalliy aholi qatlamlari o ‘rtasiga keng jo- 
suslik-agenturasini o ‘mashtirish va «buzg‘unchi, xoinlikka moyil» 
shaxslari topib, ulardan unumli foydalanishlari ham zam r edi. Mar- 
kaz tomonidan ishlab chikilgan so‘rovnomalarga javoblam ing 
aniq va xolis bo‘lishiga javobgarlik ham zimmalariga yuklangan edi. 
Asosiy maqsad Turkistonni imperiyaning ajralmas tarkibiy qismi 
sifatidagi holatini saqlab qolish.
Podpolkovnik Nikolay Vasilev va saroy maslahatchisi Leonid 
Kvisinskiy markazning maxfiy ko‘rsatmalari asosida o ik a xalqlari­
ning mustamlaka tuzumiga qarshi milliy-ozodlik kurashiga rah- 
barlik qilishga qodir, mayor Lyakost yozgan «Yosh sartlar» taraq­
qiyparvarlar va ulaming xukumatga karshilik ko‘rsatuvchi «milliy 
dasturlari» nimalardan iborat ekanligiga asosiy diqqatlarini qara- 
tishdi.
Mahalliy xalqlarga munosabat masalasida ms inqilobiy firqa- 
larining tutgan siyosatini o ‘rganishga ham e ’tibor qaratiladi. Sosial- 
demokratlaming tutgan y o ii eserlardan tubdan farq qilishi ham ular 
nazaridan qochmadi. Siyosiy izquvarlar Turkiston o ‘lkasida marksizm 
va inqilobiy g ‘oyalarni ta rg ib etuvchi firqalaming tashkil topishi va 
faoliyati bo‘yicha juda keng manzara yaratishdiki, Turkiston gene- 
ral-gubematori Grodekov imperiya ichki ishlar vaziriga bu haqda
1907 yil 18 aprelida yo‘llagan maxfiy nomasida shunday yozgan: 
«Saroy maslahatchisi (nadvomiy sovetnik) Kvisinskiyning o'lkaga 
komandirovka qilish tajribasi shuni yaqqol ko‘rsatdiki, bu ishdagi 
(siyosiy qidiruv) eng katta kamchilik mahalliy hokimiyat k o iid a u 
yoki bu yo'llar vositasida olinadigan axborotni jamlaydigan, barcha 
uzuq-yuluq m a’lumotlami yetuk ilmiy va malakali asosda tartibga 
solib umumlashuvchi organning yo‘qligidadir. Janob Kvinsinskiy 
shaxsan o ‘zi hech qanday m a’lumot to ‘plamagan bo‘lsa ham bu 
sohadagi omilkorligi va ulkan tajribasi turli qo‘llardagi chalakam- 
chatti axborotdan mohirona tahlil asosida o ‘lkadagi inqilobiy
352
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tashkilotlaming umumiy manzarasini yarata oldi. Janob Kvisinskiy 
tufayli o ‘lkadagi inqilobiy tashkilotlar tarkibi va faoliyatining aniq 
manzarasini yarata oldik». General-gubemator ichki ishlar vaziriga 
yoilagan maktubida kuyidagicha goyani ilgari suradi: «Ushbu 
tajriba shunday muvaffaqiyatli samara berdiki, u o ik a d a ana 
shunday kuzatuv organini doimiy b o iish i zam r degan fikrga tabiiy 
ravishda olib keladi». Grodekovning bunday goyasi imperiya ichki 
ishlar vaziri va bosh vazir P.A.Stolipin tomonidan g ‘oyat q iz g in
quw atlandi. 1907 yil noyabrida podpolkovnik Vasilev va saroy 
maslahatchisi Kvisinskiy yaratgan maxfiy josuslik tarm o g i asosida 
bevosita markaz - Peterburgga xizmat kiluvchi ms mahfiy siyosiy 
polisiyasi - Turkiston rayon muhofaza boiin m asi (TRMB) tashkil 
qilindi. Peterburgning «qo‘z-qulog‘i» b o im ish TRMBni ruslar 
«oxranka», o ‘zbeklar esa «siyosiy idora» deb atashdi. Rus siyosiy 
razvedkasi va kontrrazvedkasi vazifasini ham ado etuvchi mahfiy 
polisiya Turkistondagi barcha taraqqiyparvar kuchlami aniqlash, 
ulaming safiga ig‘vogarlar yuborish, xalqlar, millat-elatlar o ‘rtasidagi 
nifoqlami kuchaytirish va illiy-ozodlik harakati koiinishlarining 
barcha turlarini zudlik bilan aniqlab rivojlanishiga y o i qo‘ymaslik, 
eng asosiysi esa o ik a n i mslashtirishga monelik qiluvchi barcha 
kuchlami zimdan, pinhon yo oshkora yo‘q kilish uchun xizmat qilishi 
lozim edi. Ana shunday idoraga rahbarlik izquvarlik ustasi, tajribali 
mansabdor Leonid Kvisinskiyga topshirildi.
Podpolkovnik Vasilev esa general-gubemator mahkamasidagi 
barcha siyosiy yozishmalaming mutasaddisi - maxsus b o iim
b o sh lig i vazifasini bajara boshladi.
Kvisinskiy va Vasilev hamkorligida Turkistondagi milliy-ozod- 
lik harakatini b o 'g ib tashlash, istiqlol uchun kurashga qodir 
shaxslami «zararsizlantirish» rejasi ishlab chiqildi. Shu rejani amal­
ga oshirishga barcha mustamlaka m a’murlari jalb etildi. Maxsus 
k o isatm ag a binoan barcha viloyatlar m a’murlari Vasilevning buy­
ru g ig a b o ‘ysunishga majbur etildi.
General gubematoming b u y ru g i bilan barcha viloyatlar, 
tumanlarga quyidagicha ko isatnom a yuborildi: «Aholi o ‘zining 
aw alg i mustaqilligini qanday eslaydi? 0 ‘sha o im ish da yo‘qotilgan 
ozodlik qo‘msaladimi? Aholi ms m a’muriyatiga umuman qanday 
qaraydi: o ‘tgan davrga nisbatan behurmatlik, norozilik payqaladimi? 
Mahalliy aholining yosh avlodi o ‘rtasida taraqqiyparvarlik y o ‘na- 
lishi bormi? Ehtimollik nazariyasi b o ‘yicha mana shu yerli yosh 
avloddan kelajakda nima kutish mumkin? Bosmaxona uskunalari 
va gektograflar bormi? B o is a ular xalqqa axborot, yo xitobnoma
12 17%
353
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chiqarishga xizmat qiladim i?»1. Mahalliy aholining kayfiyati, fik- 
riy darajasini o ‘rganish b o ‘yicha m a’lumotlami to ‘plashga m o ijal- 
langan bu ko‘rsatma umuman 19 savoldan iborat b o iib , ularga 
tumanboshilar batafsil javob yuborishlari majbur edi. General guber- 
natoming ko‘rsatmasi b o ‘yicha tumanboshilar, jabha (uchastka) 
pristavlari «o‘zlariga bo‘ysundirilgan mahalliy aholi ustidan doimiy 
nazoratni susaytirmasliklari» hamda siyosiy razvdeka bo‘yicha 
m a iu m o t yig‘ishda uning asl maqsadini «bildirmasliklari, bu ishni 
ehtiyotkorlik bilan, mulohaza-idrok bilan va, eng yaxshisi, shaxsan 
amalga oshirishlari lozim»2, deya, alohida ulaming josuslikda 
gumon qilishlariga aslo yo‘1 qo'ym aslik uqtirilgan edi.
Alohida jandarm lar korpusi podpolkovnigi N.A.Vasilev va po­
lisiya maslahatchisi A.Kvisinskiy o ‘z faoliyatlarini keng kuloch 
yoydirdilar. TRMB agenturasi o ik a d ag i sosial-demokratik tashki- 
lotlami tor-mor qilib, k o ‘plab odamlarni qamoqqa oldi. 1908 yilda 
Toshkent turmasining bir o ‘zida 500, Skobelevda 300 siyosiy mahbus 
saqlangan. Samarqand turmasida esa mahbuslar ko‘pligi, sharoit 
yomonligidan tif epidemiyasi tarqalgan. Siyosiy jihatdan ishonchsiz 
hisoblangan 400 ishchi 0 ‘rta Osiyo temir y o iid a n b o ‘shatilib, 700 
ga yaqin ishchi «qora daftar»ga tirkalgan. Mirshablarga tintuvga 
kelishganda eshik bir daqiqada ochilmasa uni buzish huquqi berildi.
Qisqasi polisiya shtatlari kengaytirilib, ochiq va yashirin agen- 
turaga ajratiladigan m ab lag iar k o ‘paytirildi. Masalan, imperiya ichki 
ishlar vazirligi agentura harajatlari uchun Kaspiyorti viloyatiga 2000, 
Farg‘onaga 1900, Samarqandga 1200, Yettisuvga 1000 mbl ajratdi.
O ik ad ag i shaharlar va qishloqlardan turli y o ‘nalishdagi axbo- 
rotlar endi desant qarorgohi TRMBda to ‘plana boshladi.
Samarqand viloyati harbiy gubematorining 1907 yil 24 fevral- 
dagi bayonnomasida «X o‘janddagi yangi soliq solinganidan keyin 
pay do b o ig a n boqimandalar hukumatga qarshi gap aytganlar va 
hayqiriqlaming aholiga yetib borganligi oqibatidandir», - deganida 
chuqur m a’no bor edi. G ubemator ms inqilobchilari va mahalliy 
aholi o ‘rtasidagi vositachilar «Kavkazdan kelgan arman, gmzin, 
fors, lezgin va boshqalar»3 ekanligini yozgani holda, ulami inqilobiy 
faoliyatni juda keng quloch yoydirish uchun juda qulay manba» 
deb baholaydi hamda kelgindilar «shu kungacha sodiq va osoyishta 
yerli aholini ham y o id a n urayotganini» ta ’kidlab o ‘tadi. Farg‘ona
' 0 ‘R M D A , 1-TF, 1-ro‘yxat, 12-ish, 16-varaq.
2 Shu arxiv, 1367-ish, 14-varaq.
30 ‘R MDA, 1-TF, 1-ro‘yxat, 567-ish, 36-varaq.
354
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

viloyati harbiy gubematori esa 1907 yil 1 martda general-guber- 
natorga y o ilag an maxfiy axborotida inqilobiy ozodlik uchun kurash 
qishloqqa ham ko‘chgani va u bu joylarda o ‘ziga xos usulda namoyon 
boiayotganini shunday ta’riflaydi: «Hozirgi kundagi siyosiyjinoyatlar 
olomonning to ‘poloni, g ‘alayoni, talonchiligi, kotilligi kabi holatlar 
bilan uzviy bo g ian g an » 1.
Ruslaming ish tashlash harakati mahalliy millat aholisini ham 
« y o idan urgani» haqida ro‘znomalar xabar berib turishgan. «Umumiy 
ish tashlash Andijonga xam yoyilib ishchilari nuqul sartlardan tashkil 
topgan paxta tozalash zavodlarini ham to ‘xtatib qo‘ydi»2.
Maxfiy siyosiy polisiya b o sh lig i Vasilevning Samarqanddagi
1905 yil 19 oktyabr kuni b o ig a n mitingi qabul qilgan rezolyusiya- 
dagi bir band o ‘ziga jalb qildi. Unda o ‘zbeklami «shafqatsiz eks- 
pluatasiya qiluvchi firmalarga dashnom berish zamr», - deb yozil- 
gan edi. 0 ‘sha mitingda o ‘zbeklar ham qatnashib, o ‘z talablarini 
qo‘ygan edi. Bunday mslarga ko‘shilgan o ‘zbek ishchi, ziyoli va 
hunarmandlaridan D o‘st Muhammad Ustaboev, Barot Ikromov, 
Otamurod Shermuxammedov, mulla Malik Abdukarim Ashurov 
nomlari m a’muriyatga m a iu m edi.
Buxorodagi Rossiya imperatori Siyosiy agentining 1905 yil 
noyabrida y o ilag an maktubida ham ruslar ko‘targan stachka o ‘z- 
beklami ham buzgani, paxta tozalash zavodlarida ish to ‘xtalgani 
m a’lum qilingan. Buxorodagi paxta tozalash zavodlarida ish tash­
lash temir yoichilarning ish tashlashi bilan bir kunda - 17 noyabrda 
boshlanib, 5 dekabrgacha davom etgan.
Samarqand eski shahrida barcha o ‘zbeklardan iborat b o ig a n
choy qadoqlash korxonalaridagi ish tashlash jiddiy tus olib, bunda 
mschani biladigan, bolshevik va eser tashviqotchilar bilan b o g ia n ­
gan D o‘stmuhammad Ustaboevning roli katta b o ig an .
Rus mustamlakachilari o ik an in g mahalliy tub aholisi 1905-1907 
yillardagi voqealardan o ‘ziga xos usulda foydalanib, mustamlaka 
tuzumiga qarshi kayfiyatda boiganliklarini payqadilar. Samarqand 
viloyati harbiy gubematorining 1907 yil fevral oyida o ik a d a jan- 
darm nazoratini o ‘matish haqida qilgan axborotnomasida shu fikr 
yaqqol ko‘zga tashlandi.
Samarqand viloyati harbiy gubematori, Bosh shtab general 
mayori Gesketning tumanboshilarga 1905 yil 21 dekabrda yuborgan 
koisatm asida Samarqandning o ‘zbeklar yashaydigan qismida
' 0 ‘R MDA, 1-TF, 31-ro‘yxat, 367-ish, 13-varaq.
2 «Туркестанские ведомости», 1905, 12 ноября.
355
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«bitta-yarimta kimsalar xalqni soliqlami to ‘lamaslikka chaqirayot- 
ganlari» m a’lum qilingan. General-gubemator idoralarida saqlangan 
xujjatlarda ham 1905 yil noyabr-dekabr oylarida podshohga qarshi 
kayfiyatdagi m slam ing maqalliy aholini soliq toiam aslikka, maj- 
buriyatlami bajarmaslikka d a’vat etib, ulami ms hukumatiga qarshi 
q o 'z g ‘atishga urinayotgani aloqida uqtirilgan1.
Huddi shunday urinishlar haqidagi xabarlar Sirdaryo, Kaspiy­
orti viloyatlari gubematorlaridan ham tushgan. Bu xildagi tash- 
vishli xabarlar mustabid hukumatni g ‘oyatda tashvishga solib, xatto 
Vazirlar Kengashi raisi S.Yu.Vitteni Turkiston general-gubematorini 
maxsus ogohlantirib qo‘yishga undagan. G raf Vitte, jum ladan o i -
kada ish tashlashlarga keskin barham berish va harbiy holat joriy 
etishni taklif qilgan. Aks xolda, ms hukumati Turkistonning «erli 
aholisi o ‘rtasida obro‘sini y o ‘qotadi».
0 ‘lka viloyatlarining harbiy gubematorlari ham favqulodda, 
harbiy va mirshablik holatlarini joriy etish takliflarini general- 
gubem ator oldiga qo‘yishgan edi. Podshohlik saltanatining hukmdor 
doiralari bilan mustamlaka m a’muriyatining aynan shu masaladagi 
yaqdilligi markazning o ik a siyosiy hayotida jiddiy o ‘zgarishlar 
sodir boiayotganidan qattiq tashvishga tushishning oqibati edi. 
Turkistonning mazlum xalqi XX asr boshlarida tobora avj olayotgan 
siyosiy ixtiloflar va sinfiy mojarolar oqibatida Romanovlar saltanati 
ichidan zil ketib borayotganligini payqamasligi mumkin emasdi. 
Turkiston 1905 yildanoq umumms inkilobiy harakati doirasiga 
tortildi. Endilikda aholini milliy-ozodlik harakati sari yetaklab 
kelayotgan siyosiy kurashda saqlab qolishning boshqa iloji qolma- 
gan. Rossiyada davlat to ‘ntarishi natijasida birinchi parlament -
Davlat Dumasining tashkil topishi va unga mustamlakalar qatori 
Turkistondan ham noiblar saylash zamrati m a’muriyatni qiyin 
ahvolga solib qo‘ydi. Imperiya qonun chiqamvchi organida Turkiston 
vakillari aholining qanday tabaqalaridan, rus va musulmon qis- 
midan qay tartibda saylanishi masalasini hal qilish lozim ekanligi 
uchun «saylov b o ‘yicha maxsus ishlab chiqarish» idorasi ta ’sis etilib, 
unda ms unsuriga nisbatan musulmonlar ko'pchilik boim asligi 
uchun ehtiyot choralar ko'rildi. Toshkent shahar dumasi noiblarining 
imperatorga y o ilag an petisiyalarida ana shu fikr ilgari surilgan edi. 
Ular Davlat Dumasida Turkistonning ms va yerli aholisidan alohida, 
shunda ham, ayrim vakillar saylanishini so‘rashgan: «Agar saylov 
asosiga, - deb yozishgan edi noiblar 1905 yil 28 iyul petisiyasida
0 ‘R MDA 17-TF, 1-ro‘yxat, 22655-ish. 341-varaq.
356
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- saylovchilar miqdori olinsa, o ik a n i o ‘zlashtirib, madaniylashti- 
rayotgan rus nufuzi vakilsiz qoladi, chunki yerli aholi son jihatdan 
ustunligi bilan uni bosib ketadi. Holbuki, o ik a rus kapitalistlari 
tufayli boyimoqda, bu yerga mustamlakachilik to iq in i yo‘naltiril- 
moqda, hokimiyat va madaniyat vakillari ham yerli aholiga mansub 
emas. Shuning uchun ham adolat va taraqqiyot nuktai nazaridan 
Davlat Dumasida Turkiston aholisidan vakillik b a’zi holda yerlilar- 
dan, b a’zi hollarda esa rus aholisidan b o iish i kerak»1.
Ana shulami hisobga olgan xolda 1906 yil 27 aprelda Sankt- 
Peterburgdan imperatoming saylov tartiblari xususidagi farmoni 
yetib keldi. «Yettisuv, Kaspiyorti, Sirdaryo, Samarqand va Farg'ona 
viloyatlarida Davlat Dumasiga saylovlar haqidagi holatni va unga 
qo‘shimcha qonun-qoidalami q o ila sh haqidagi» farmonga k o ia
turar-joy aholisi boim ag an rusiyzabon millatlar vakillari umumiy 
saylovchilar sonidan qat’i nazar har besh viloyatdan bittadan, 
Toshkentdan va Yettisuvdan kazak qo‘shinlaridan bittadan, ja ’mi 
b o iib 7 deputatni, mahalliy tub joy aholisi esa umumiy aholi sonidan 
qat’i nazar viloyatlar va Toshkentdan j a ’mi b o iib 6 deputatni saylashi 
kerak edi. Ana shu tariqa rus deputati uchun o ‘rtacha 46 ming, tub 
millat deputati uchun esa 896 ming saylovchi ovoz berishi kerak 
edi. Bu bilan imperiya qonunchiligi mahalliy xalqlaming saylov 
va saylanish huquqi kelgindi rus millati vakillariga qaraganda, 20 
barobar kamsitildi.
Sankt-Peterburg desanti II Davlat Dumasiga saylov jarayonini 
shaxsan kuzatdi va nazorat qildi. Desant q o iid a deputatlar saylov- 
chilari xususida barcha m aium otlar to ‘plandi. Davlat Dumasiga 
saylovlar natijalari desantchilami chinakamiga cho‘chitib yubordi. 
Hukumatga maqbul biron nomzod etarli ovoz olmay m a g iu b b o id i. 
«Taraqqiyparvar saylovchilar guruhi» porloq g'alaba qozondi. 
Toshkentdan Duma a ’zoligiga o ‘zbeklar o ‘rtasida o b ro ii va «Jahongir 
domla» sifatida mashhur oikashunos olim, demokrat V.P.Nalivkin 
saylandi. U ruslami o ‘zbek tiliga oigatuvchi kurs rahbari sifatida 
uzoq yillar ishlagan, rafiqasi bilan Nanay qish lo g id a yashab, 
mahalliy urf-odatlar haqida kitoblar yozgan shaxs edi. Tub aholi 
o ‘rtasidan Toshkentdan ulamo Abduvohid qori Abduvohid Qoriev, 
Samarqanddan tijoratchi T oshpoiat Abduxoliqov, Yettisuvdan mu- 
handis Muhammadjon Tinishboev va boshqa deputatlaming barchasi 
taraqqiyparvarlar guruhidan b o ig a n i ham markaz vakillarida 
jiddiy bezovtalik uyg‘otdi. Toshkent shahar dumasiga saylovlarda
10 's h a joyda.
357
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ham taraqqiyparvarlar nomzodlari saylangani ham bu tashvishni 
kuchaytirdi. O ik a tarixida birinchi marta Toshkent dumasi oqsoqoli 
vazifasi ofiserlardan emas, balki mahalliy ziyolilardan olim 
N.G.M alliskiy saylanishi ham mustamlakachilami tahlikaga soldi. 
0 ‘lkada chindan ham oqibati n o m aiu m jarayon boshlangani aniq 
edi.
Desantchilaming Turkistondagi saylovlarda rus jamiyatidagi 
yangi siyosiy kuchlardan tashqari, tub aholi o‘rtasida salm o g i 
kuchayib borayotgan o ‘zbek burjuaziyasi va ziyolilarining amaliy 
nufuziga munosib baho berishdan boshqa chorasi qolmagan edi. 
Binobarin, ular o ‘z e ’tiborini Turkiston xalqlari milliy-ozodlik 
harakatining kuchayishiga ta’sir ko‘rsatayotgan rus inqilobiy firqa- 
laridan qay birlarining xavfli ekaniga qaratishdi. Shu jihatdan, ularga 
RSDRPning Turkiston tashkilotlari konferensiyalari hujjatlari boy 
daliliy manba b o id i.
1906 
yilning fevralida RSDRP Turkiston tashkilotlarining birin- 
chi konferensiyasi b o iib , unda Toshkent, Samarqand, M argilon, 
Ashxobod, Qizil-Arvat, C horjo‘y tashkilotlarining vakillari qat- 
nashdilar. Ta’sis yo‘nalishiga ega b o ig a n ushbu konferensiyada 
bir necha tashkiliy masalalar ko‘rildi. Jumladan, mahalliy firqa 
guruhlari tashkilotlarga aylantirilib, «RSDRP Turkiston tashkilotlari 
ittifoqi»ga birlashtirildi. Konferensiyada RSDRP Toshkent guruhi 
tarkibidan «Ittifoq qo‘mitasi» saylanib, unga adabiyotlar nashr 
etish, tashkilotlarga tashviqotchi kuchlar bilan yordam berish, 
ishlami uyg‘unlashtirish, markaziy tashkilotlar bilan aloqa o ‘matish 
masalalariga rahbarlik qilish vazifasi yuklatildi. Konferensiya 
RSDRP Toshkent guruhi gazetasi «Rabochiy»ni RSDRP Turkiston 
tashkilotlari ittifoqi organiga, «Soldatiskiy listok - Pravda» gazeta- 
sini esa Turkiston oik asining barcha harbiy inqilobiy tashkilotla­
rining organiga aylantirdi. «1-Turkiston konferensiyasi haqida 
Bildirish» deb nomlangan nashrda konferensiya joylardagi barcha 
o ‘rtoqlarga mahalliy aholiga alohida e ’tibor berish, ular o ‘rtasida 
keng y o ‘sinda sosial-demokratik tashvikot olib borish taklif qilinadi», 
bu tashviqot og‘zaki ham, yozma - varaqa shaklida ham, shart- 
sharoitga kezib amalga oshirilsin», deyilgan.
Siyosiy polisiya agentlari sosial-demokratlaming bu karori 
qog‘ozda qolib ketganini va ulaming Turkiston musulmon aholisi 
va ishchilaridan tashqari, hunarmandlar, ayniqsa, k o ‘pchilikni
1