|
Bendrikov K.E.
K o'rsatilgan asar, 217-bet.
333
www.ziyouz.com kutubxonasi
xarakterlidir. Turkiston general-gubematori yordamchisi general-
leytenant N.Ivanov shahar boshliqlari, mingboshi, qozi va boshqa
mansabdorlar, mudarrislar uchun tarixda birinchi marta tashkil etilgan
ilmiy-ommabop m a’ruza kechasida madrasalarda rus tilini alohida
predmet sifatida joriy etishni taklif qildi. Rus mustamlakachilarining
sardori ana shu ishda ham «sopini o ‘zidan chiqarish» qabilida
ish tutib, ilg‘or o ‘zbek ziyolilaridan foydalanishga harakat qildi.
Rus tili Turkiston xalklari uchun Yevropa va jahon madaniyatini
yaqindan bilishga vosita b o ‘lishini yaxshi tushungan ziyolilardan
taniqli ulamo, jum alist M uhiddinxo‘ja qozi general-gubematoming
madrasalarda rus tilini o ‘qitish fikrini quw atladi, lekin uning
Osiyo madaniyatini yerga urishi va madrasalaming ahamiyatini
kamsitganiga qarshi chiqib, Yevropaning Osiyo madaniyatidan
o ‘rgansa arziydigan ijobiy tomonlari ham borligini uqtirib o ‘tdi'.
M uhiddinxo‘janing millatparvarlik g ‘umri unga qimmatga tushdi.
Bu gaplari uchun u o ‘sha yili o ‘tgan saylovlarda g ‘olib chiqqan b o ‘lsa
ham, nomzodi tasdiqlanmadi. U ellikboshilardan 62 ovozni, raqibi
podshoh amaldorlari ko'targan nomzod Rahmatxo‘ja 12 ovozni oldi.
Ammo viloyat harbiy gubematori, taraqqiyparvar o ‘zbek ziyolilarini
o'lgudek yomon ko'm vchi general N .Korolkov o ‘z huquqidan
foydalanib, saylov natijasini bekor qildi. Q o‘shimcha yangi saylov
o ‘tkazishni, nomzodlar safiga M uhiddinxo‘jani kiritmaslikni buyurdi.
Bu taraqqiyparvar o ‘zbek ulamosiga qilingan birinchi adolatsizlik
emas edi. M uhiddinxo'ja 1899 yil 22 iyulda general-gubematorga
yo‘llagan arizasida o ‘z xizmati davomida kechirgan uqubatlarini tilga
olishga majbur b o id i: «Ustimizda turg‘on shahar hokimimiz bizni
shaharga kelgonidin beri manga nazarlari chap b o ‘lub, yomon ko‘rub
turadur. Shundog‘ yomon ko‘mshning sababini, o ‘z tarafimdin biror
ayb sodir boim aganligi m a’lum emasligi yuzidin, muayyan bayon
qilmoqg‘a ju r ‘at qilolmayman, xizmatimni g o ‘yo mukofotiga bu
shahar hokimidin har bir jamiyatda behurmatlik ko‘mb, haqoratga
oid b o ‘ladurg‘on so‘zlar eshitganim vajhidin qo‘rqinch ostida
bo‘lub... ushbu ahvolotlarimni janobingizga ariza qilmoqni lozim
bildim»2.
General Korolkovning imperatorga taqdim etgan yerli aholi
turmushiga m a’naviy-mhiy tazyiq o ‘tkazish dasturida o ik a xotin-
qizlarini va bolalami mscha hayot tarziga o ‘rgatish alohida o ‘rin
egallagani bejiz emas. «Turkiston o ik a sid a tarixan oliy missiya
o ‘tkazishga chaqirilgan ms xalqining shifokor ayollari», uning fikri-
1 «Туркестанские ведомости», 1899, № 5.
: 0 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 27-ruyxat, 1610-ish, 9-varaq.
334
www.ziyouz.com kutubxonasi
cha, o'zbek xotin-qizlarining «erksiz, ziyosiz va huquqsiz turmush
tarziga o ‘zga tushunchalar olib kiradi va boshqacha intilishlar
uyg‘otadi»'. «Tuzemkaning, - deb davom etadi general Turkiston
xotin-qizlarini tahqirli bir nomda atab, - o ‘zi bir joyda nasroniy ayol
bilan yashashi, u bilan doimiy va yaqin aloqasi unda o ‘z hayot tarzini
rus ayollariniki yanglig1 yaxshilash fikrini asta-sekin uyg‘otadi,
nasroniy tasaw urlarni singdirib boradi va bu hoi uning farzandlarini
tarbiyalash jarayoniga ham ta ’sir ko‘rsatmay qolmaydi. Bunday
ayolning o ‘g ‘il-qizlari musulmon bo‘lmaganlarga murosasiz va
dushman boim ayd i» 2. Shunday ishni muvaffaqiyatli bajarish uchun
Korolkov o ‘lkada xotin-qizlar ambulatoriyalarini ko‘paytirishni
taklif qiladi. Bunga yana qo‘shimcha tarzda u Rossiyadagi ayollar
monastirlarini Turkiston ayollariga «pravoslav rus qarashlarini
singdirish uchun» xizmatga jalb etish zaruratini ham alohida ta’kid-
lab o ‘tadi3. Yana bir rus amaldori Koshg‘arda majburan xitoylar xotin-
qizlaming yuzini ochganiga to‘xtalib, Turkistonda ham xotin-qizlami
«paranji zuhnidan xalos etish zarurligini» uqtiradi va mahalliy xotin-
qizlar ruslaming yaxshi ittifoqchisi b o iish i mumkinligiga diqqatni
qaratadi. «Rus kishisining fikri» deb nomlangan sarlavha ostida 1899
yilda Toshkentda nashr etilgan kitobda nom a’lum m uallif xuddi
shunga hamohang fikrlar bildirgan. «O ik an i ruslashtirish, - deb yoz
gan edi u, - qonunan asoslangan qatag‘on dahshati ostida aholini
tutib turishga qodir kuchlami ko‘paytirish y o ii bilangina amalga
oshiriladi, degan gap emas. Tarixning o ‘zi rus kishisining mustam-
lakachilik bobida z o i salohiyatini ko‘rsatgan. Ana shu layoqatni
to ‘la namoyon qilib, tinch y o i bilan mehnatkash dehqonlar va yarim
jangovar kazak kuchlarining o ‘zaro hamkorlikda ish ko‘rishi hamda
rus elementini asta-sekin ko‘paytirish orqali Turkiston o ik asin i
ruslashtirishga zamin hozirlanadi»4.
Shunday fikrlami hisobga olgan holda general-gubemator
S.M.Duxovskoy, general Korolkov ishlab chiqqan dastumi to id irgan
holda, imperiya hukumati harbiy vaziriga 1898 yil 6 sentyabrda
yuborgan axborotida rus hukumatining Turkiston o ik asid a amalga
oshirishi lozim b o ig a n ishlari haqida o ‘z mulohazalarini bildirdi.
Bular quyidagilardan iborat edi:
1.
Xalqning m a’naviy-ruhiy holatiga kuchli ta’sir oikazuvchi
barcha musulmon muassasalari, ayniqsa madrasa ishlariga faol
darajada aralashish.
! 0 ‘zR MDA. 1-jamg‘arma, 31-ro‘yxat, 91-ish, 17-varaq.
-’O 'zR MDA, 1-jamg‘arma, 31-ro‘yxat, 91 -ish, 16-varaq.
’ O 'zR MDA, 1-jamg‘arma, 31-ro‘yxat, 91 -ish, 17-varaq.
4 Мысли русскою человека. Ташкент, 1899, стр. 10.
335
www.ziyouz.com kutubxonasi
2. Barcha mahalliy musulmonlami birlashtirishga qodir organ
sifatida musulmon diniy boshqaruvi idorasiga yo‘1 qo‘ymaslik.
3. Barcha tuzem maktablami m a’muriyat ixtiyoriga o'tkazish
va barcha mahalliy musulmon o‘quv yurtlari va diniy muassasa-
lami to ‘la ro ‘yxatdan o ‘tkazish.
4. Turkistondagi barcha musulmonlarga yahudiylarga nisbatan
o ‘matilganiga o ‘xshash munosabatlarni joriy qilish; shuning uchun
barcha tuzem musulmon maktablariga 1893 yil 1 mart qonunini
q o ‘llash; shu qonunga ko‘ra musulmon maktablari o ‘qituvchilari
har yili alohida guvohnomalar olishlari va ular uchun haq toiash lari
lozim.
5. Siyosiy jihatdan zararli deb topilgan mahalliy musulmon
muassasalarini yopish huquqini general-gubernatorga berish, oila
va nikoh ishlarini hal qilish huquqini rus m a’muriyatiga qaytarib
berish.
General-gubemator bu takliflarning umumiy asosini belgilab,
«nodon va ehtirosli osiyoliklar uchun islom hamon kuchli ta ’sir
qilishini»1 uqtirib, bu ta’sir hali uzoq davom etishini ta’kidlab o ‘tdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
