O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Analogiya 
Analogiya (grek. – moslik, o‘xshashlik) bavosita xulosa chiqarishning bir turidir. deduktiv xulosa chiqarishda 
fikr  umumiylikdan  juz‘iylikka  qarab,  indukstiyada  juz‘iylikdan  umumiylikka  qarab  harakatlansa,  analogiyada  bir 
juz‘iy holatdan boshqa juz‘iy holatga qarab harakatlanadi. 
Analogiyada predmetlarning o‘xshash xossalariga asoslanib xulosa chiqariladi. Tabiat va jamiyatda ob‘ektiv 
turli-tumanlik  bilan  bir  qatorda,  ob‘ektiv  o‘xshashlik  ham  mavjuddir.  Ular  inson  ongida  o‘z  ifodasini  topadi. 
Ob‘ektiv  reallikning  turli  sohalariga  oid  qonun  va  qoidalar  tuzilishi  jihatidan  o‘xshash  bo‘lsa,  ular  aks  ettirgan 
voqelikdagi turli narsa va hodisalar ham ma‘lum ma‘noda o‘xshash bo‘ladi. 
Analogiya bo‘yicha  xulosa chiqarish ob‘ektiv reallikning cheksiz  ko‘rinishlari hamda  unda  mavjud bo‘lgan 
turli  sistemalarning  xossalari,  munosabatlari,  tarkiblaridagi  o‘xshashliklarga  asoslanadi.  Masalan,  sayyoralar, 
davlatlar, ijtimoiy tuzumlar mohiyatida o‘xshashlik bor. Bilishda muhim va nomuhim xossalar o‘xshashligi asosida 
analogiya bo‘yicha xulosa chiqariladi. 
Analogiya vositasida bir predmetdan (modeldan) boshqa predmetga (prototipga) axborot o‘tkaziladi. Xulosa 
asoslari  modelga,  xulosa  prototipga  taalluqli  bo‘ladi.  Masalan,  qadimgi  greklarning  «Dedal  va  Ikar»  afsonasida 

---

aytilishicha, ota va bola qullikdan ozod bo‘lish uchun o‘zlariga qanot yasashadi va uchib ketishadi. Bunda xulosa 
chiqarish quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: 
Qush tirik mavjudot, uning qanoti bor, u uchadi. 
Inson ham tirik mavjudot, uning qanoti yo‘q, u uchmaydi. 
Insonning ham qanoti bo‘lsa, u, ehtimol, uchadi. 
Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarish boshqa xulosa chiqarishlar kabi asoslardan, xulosadan va asoslar hamda 
xulosa o‘rtasidagi mantiqiy aloqadan iboratdir. Uning xulosasi ehtimoliy shaklda bo‘lib, keyingi tekshirishlarni talab 
qiladi.  Aniq asoslardan ba‘zan aniq, ba‘zan ehtimoliy xulosa chiqadi. 
Analogiya  o‘zining  ob‘ektiv  asosiga  ega.  Bular  predmetlar,  ularning  xossalari  o‘rtasidagi  aloqalar  va 
munosabatlardir. 
Xususiyatlar va munosabatlar analogiyasi 
Modeldan  prototipga  o‘tkazilayotgan  axborotning  tabiatiga  ko‘ra  analogiyaning  ikki  turi  farqlanadi: 
xususiyatlar analogiyasi va munosabatlar analogiyasi. 
Xususiyatlar  analogiyasida  ikki  yakka  predmet  yoki  bir  turdagi  ikki  predmetlar  sinfi  o‘xshash  belgilariga 
ko‘ra o‘zaro taqqoslanadi. O‘xshash belgilarga asoslanib, birida mavjud bo‘lgan belgining boshqasida ham bo‘lishi 
mumkinligi haqida  xulosa  chiqariladi.  Masalan, Yer va  Quyosh qator  muhim  xossalariga  ko‘ra  o‘xshashdir,  ya‘ni 
ular bir sayyoralar tizimiga kiruvchi osmon jismlaridir, ikkisi ham harakatda, kimyoviy tarkibi ham o‘xshash. Ana 
shu  o‘xshashliklarga  asoslanib  olimlar  Quyoshda  topilgan  Yangi  element  –  geliy  Yerda  ham  bo‘lsa  kerak,  degan 
xulosaga kelganlar. Analogiya yo‘li bilan chiqarilgan bu xulosaning chinligi ko‘p o‘tmay tasdiqlandi  – Yerda ham 
geliy elementi topildi. 
Bu  misolda  ikki  predmetning  o‘xshashligiga  asoslanib,  birida  mavjud  bo‘lgan  belgining  boshqasida  ham 
borligi haqida xulosa chiqarildi. O‘xshatilayotgan predmetlarni A va V harflari bilan, belgilarni a, v, s harflari bilan 
ifoda qilsak, xususiyatlar analogiyasini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: 
A predmet a, v, s, d belgilarga ega. 
V predmet a, v, s belgilarga ega. 
Ehtimol, V  predmet d belgiga egadir. 
Bu  analogiya  bo‘yicha  xulosa  chiqarishning  keng  tarqalgan  shaklidir.  Unda  bir  predmet  haqidagi  bilim 
shunga o‘xshash boshqa predmet haqidagi bilimdan xulosa shaklida keltirib chiqariladi. 
Munosabatlar  analogiyasida  ikki  yakka  predmet  yoki  bir  turdagi  ikki  predmetlar  sinfi  o‘rtasidagi 
munosabatlarning o‘xshashligiga asoslaniladi. Ikki turdagi (a R b) va (m R1 n) munosabatlarni taqqoslasak, a m ga, 
b n ga o‘xshash emas, lekin ular o‘rtasidagi R-R1  munosabatlarning o‘xshashligi bizga xulosa chiqarish imkonini 
beradi. Masalan, I. Kepler planetalar harakatining qonunini ochganda, samoviy jismlarning o‘zaro tortishish kuchini 
insonlar o‘rtasidagi muhabbatga taqqoslaydi, shu asosda astronomiyaga tortishish kuchi tushunchasini kiritadi.  
Munosabatlar analogiyasida ikki predmetlar o‘xshashligi haqida emas, ikki predmet o‘rtasidagi munosabatni 
o‘rganish asosida boshqa ikki predmet o‘rtasidagi munosabat haqida xulosa chiqariladi. 
Analogiyani turlarga ajratganda xulosaning aniqlik darajasiga ham e‘tibor beriladi. SHu jihatdan analogiyani 
qat‘iy (aniq), qat‘iy bo‘lmagan, noaniq va  xato analogiyaga ajratamiz. Qat‘iy analogiyaning o‘ziga  xos xususiyati 
shundaki,  ko‘chirilayotgan  va  o‘xshatilayotgan  belgilar  o‘rtasidagi  aloqa  zaruriy  bo‘ladi.  Aniq  fanlarda, 
modellashtirishda fikr qat‘iy analogiya shaklida yuritiladi. 
Qat‘iy bo‘lmagan analogiyada o‘xshash bo‘lgan va ko‘chirilayotgan belgi o‘rtasidagi zaruriy aloqa ehtimollik 
darajasiga  ega  bo‘ladi.  Ijtimoiy,  tarixiy  voqealarni  o‘rganishda  va  aniq,  tabiiy  fanlarda  ilmiy  tadqiqot  ishlari  olib 
borilganda  fikr  yuritish  qat‘iy  bo‘lmagan  analogiya  tarzida  bo‘ladi.  Masalan,  nemis  olimi  SHpenglerning 
ta‘kidlashicha, jamiyat ham tirik organizmlar kabi to‘rtta rivojlanish bosqichini bosib o‘tadi. Bular: paydo bo‘lish, 
rivojlanish, yetuklik davri va yemirilish davri. 
Agar yolg‘on hukmni 0  bilan, chin hukmni 1  bilan, xulosaning ehtimollik darajasini R (a) bilan belgilasak, 
qat‘iy analogiyada R (a)=1; qat‘iy bo‘lmagan analogiyada 1>R (a)>0  bo‘ladi. 
Analogiya bo‘yicha chiqariladigan xulosaning aniqlik darajasini oshirish uchun, ya‘ni xulosaning chin bo‘lish 
ehtimolini oshirish uchun ma‘lum shartlarga rioya qilish zarur. Bular quyidagilardan iborat: 
1. Taqqoslanayotgan  predmetlarning  imkoni  boricha  ko‘proq  o‘xshash  belgilari  aniqlanishi  lozim.  SHunda 
xulosaning chinlik darajasi, chin xulosa chiqarish imkoni ortadi. 
2. Taqqoslanayotgan  predmetlarning  o‘xshash  belgilari  predmetlar  uchun  muhim  belgilar  bo‘lishi  kerak. 
SHunda xulosa chin fikrga yaqinlashadi. 
3. Taqqoslanayotgan  predmetlarning  ko‘chirilayotgan  belgisi  bilan  boshqa  belgilari  zaruriy  aloqada  bo‘lishi 
kerak. SHunda xulosaning ishonarli, aniq bo‘lish shartlari bajarilgan bo‘ladi. 
4. Taqqoslanayotgan predmetlarning ko‘chirilayotgan belgisi bilan o‘xshash belgilari bir turda bo‘lishi kerak. 
5. Taqqoslanayotgan predmetlarning farq qiluvchi belgilarining miqdori kam bo‘lishi va bu belgilar zaruriy, 
muhim  bo‘lmasligi  shart.  Agar  predmetlar  muhim,  zaruriy  belgilari  bilan  bir-biridan  farq  qilsa,  analogiyaning 
xulosasi xato bo‘ladi. 
YUqoridagi qoidalarning buzilishi yolg‘on analogiyaga, ya‘ni xulosaning xato bo‘lishiga sabab bo‘ladi.  
Analogiya  modellashtirish  metodining  mantiqiy  asosini  tashkil  etadi.  Modellashtirishda  (konkret  yoki 
abstrakt) ob‘ektlar modellarda, ya‘ni shartli obrazlar, shakllar, ob‘ektning kichraytirilgan nusxalarida tadqiq etiladi. 
Ma‘lum sabablarga ko‘ra tekshirilayotgan ob‘ektni tabiiy sharoitlarda o‘rganish qiyin bo‘lganda yoki mumkin 
bo‘lmaganda modellashtirishdan foydalaniladi. Bu o‘z navbatida bilish jarayonini yengillashtiradi. 

---

Modellarni uch turga bo‘lish mumkin: 
1. Tabiiy modellar – o‘rganilayotgan ob‘ekt bilan bir turda bo‘ladi va undan faqat o‘lchamlari, jarayonlarining 
tezligi va ba‘zi hollarda yasalgan materiali bilan farq qiladi. 
2. Matematik modellar – prototip (asl nusxa)dan jismoniy tuzilishi bilan farq qiladi, lekin prototip bilan bir xil 
matematik tasvirga ega bo‘ladi. 
3. Mantiqiy matematik modellar – belgilardan iborat bo‘lib, abstrakt model hisoblanadi va tafakkur jarayonini 
o‘rganishda qo‘llaniladi. 
Modellarning bu turlaridan alohida-alohida va birgalikda foydalaniladi. 
So‘nggi  vaqtlarda  modellashtirish  ko‘pincha  kompyuter  vositasida  amalga  oshirilmoqda.  Masalan,  Yangi 
avtomobilning  modeli  kompyuterda  yasalib,  uning  o‘lchamlari,  turli  afzalliklari  matematik  modellashtirish 
vositasida aniqlanadi.