O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Savol va javob 
Bilimlarimiz  predmet  va  hodisalar  haqida  avvalgi  hosil  qilingan  hukmlar  (mulohazalar)dan  Yangi,  ularni 
to‘ldiradigan,  kengaytiradigan  hukmlarni  yaratishga  qarab  taraqqiy  etib  boradi.  Bu  jarayon  ma‘lum  bir  savollarni 
qo‘yish va ularga javob qidirish tarzida sodir bo‘ladi. 
SHuni  aytish  kerakki,  savol  so‘roq  gap  yordamida  ifoda  qilingani  uchun  hukmni  ifoda  qila  olmaydi.  Ular 
bilishda  turlicha  vazifalarni  bajaradi.  Xususan,  hukmning  vazifasi  predmet  haqidagi  mavjud  bilimlarni  qayd 
qilishdan iborat bo‘lsa, savol uning Yangi xususiyatlari, aloqalarini qidirib topishga, o‘rganishga qaratilgan bo‘ladi. 
Savol  bir  qancha  muhim  mantiqiy  xususiyatlarga  ega.  Birinchidan,  savolda  ma‘lum  bir  boshlang‘ich  bilim 
mujassamlangan  bo‘ladi.  Masalan,  «Qanday  sabablarga  ko‘ra  GFR  va  GDR  yagona  davlatga  birlashdi?»  degan 
savolda  mustaqil  Germaniya  Federativ  Respublikasi  va  Germaniya  Demokratik  Respublikasining  mavjud 
bo‘lganligi,  ularning  yagona  davlatga  birlashishidan  avval  qandaydir  voqealarning  sodir  bo‘lganligi  haqida 
ma‘lumot berilgan. Ikkinchidan, savolda mavjud bo‘lgan bilim noaniq bo‘ladi. YUqorida keltirilgan misolda yagona 
nemis davlati  – GFR haqida ma‘lum bir ma‘lumot mavjud bo‘lsa-da, u fikrlash predmetini tushunish uchun yetarli 
emas. SHuning uchun ham savol qo‘yish va unga javob qidirish yo‘li bilan yagona nemis davlatining paydo bo‘lish 
shart-sharoitlari haqida bilim hosil qilinishi zarur. Uchinchidan, savolda predmet haqida to‘laroq bilimga ega bo‘lish 
ehtiyoji o‘z ifodasini topadi. 
Ana  shundan  kelib  chiqib,  savol  bilimlarimizdagi  noaniqliklarni,  shubhalarni  yo‘qotish,  hamda  aniqroq  va 
to‘laroq  bilimlar  hosil  qilishga  bo‘lgan  ehtiyojni  qondirishga  xizmat  qiladigan  fikrlash  vositasidir,  deb  aytishimiz 
mumkin. 
Savol o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. U o‘zining asosiga (datum questioins), bazisiga ega. Savolning asosini 
unda mujassamlashgan bilim (axborot) tashkil etadi. 
Savollarning bir qancha turlarini farq qilsa bo‘ladi. Xususan, savol o‘zining asosiga ko‘ra to‘g‘ri va noto‘g‘ri 
qo‘yilgan  savollarga  bo‘linadi.  Asosi  chin  va  ziddiyatsiz  bilimdan  iborat  bo‘lsa,  savol  to‘g‘ri  qo‘yilgan  bo‘ladi. 
«Milliy  g‘oya  nima?»  degan  savol  bunga  misol  bo‘la  oladi.  Xato  va  ziddiyatli  asosga  ega  savol  esa,  noto‘g‘ri 
qo‘yilgan savol hisoblanadi. Masalan, «Arvoh qanday kun kechiradi?» desak, savol noto‘g‘ri qo‘yilgan bo‘ladi. 
Bilishdagi funkstiyasi savollarni bo‘yicha aniqlovchi va to‘ldiruvchi savollarga ajratish mumkin. «I. Prigojin 
haqiqatan  ham  sinergetikaning  asoschisimi?»  degan  savol  aniqlovchi  savol,  «O‘zbekiston  Respublikasi 
Konstitutstiyasi qachon qabul qilingan?» to‘ldiruvchi savol hisoblanadi. 
Tarkibiga  ko‘ra  oddiy  va  murakkab  savollar  mavjud.  Agar  tarkibida  boshqa  savol  bo‘lmasa,  oddiy  savol, 
bo‘lsa – murakkab savol deb yuritiladi. Masalan, «Suv necha gradusda muzlaydi?»  – oddiy savol, «Assimilyastiya 
va dissimilyastiyalar organizmning mavjud bo‘lishida qanday o‘rin tutadi?» – murakkab savoldir. 
Masala  –  savolning  alohida  bir  turi  bo‘lib,  uni  hal  qilish  savolning  asosini  mantiqan  o‘zgartirishni, 
yetishmayotgan  ma‘lumotlar  bilan  to‘ldirishni,  muhim  tomonlarini  ajratishni,  muhim  bo‘lmaganlarini  chiqarib 
tashlashni taqozo etadi. 
Savolni to‘g‘ri qo‘yish uchun ma‘lum bir qoidalarga rioya etish zarur: 
1. Savol til talablariga javob berishi kerak. 
2. Savol aniq, ravshan, qat‘iy holda ifoda qilingan bo‘lishi kerak. 
3. Savolning asosi (bazisi) chin hukmlardan iborat bo‘lishi kerak. 
Javob  –  predmet  haqidagi  avvalgi  bilimni  qo‘yilgan  savolga  muvofiq  holda  aniqlashtiradigan,  to‘ldiradigan 
Yangi hukm (mulohaza) dan iborat. U savolning asosini (bazisini) tashkil etuvchi bilimga tayanilgan holda,  Yangi 
bilim olishga imkon beradi. Javobning mohiyatini savolda mavjud bo‘lgan noaniqlikni kamaytirish (yoki yo‘qotish) 
tashkil etadi. 
Savolga  javob  qidirish  davomida,  odatda,  bilimlarning  konkret  sohalariga  murojaat  qilinadi.  Ular  javobni 
qidirish sohasi, deb ataladi. 

---

Mantiqda  javobning  bir  qancha  turlari:  bevosita  (to‘g‘ri)  va  bilvosita  javoblar,  to‘liq  va  to‘liqsiz  javoblar, 
chin va xato javoblar, qisqa va batafsil javoblar, aniq va noaniq javoblar ajratiladi. 
Bevosita  (to‘g‘ri)  javob  –  savolda  ko‘rsatilgan  noma‘lum  sohaga  taalluqli  mulohazalar  to‘plamidan  iborat. 
Masalan,  «O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitustiyasi  (Asosiy  qonuni)  qachon  qabul  qilingan?»  degan  savolga 
«O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitustiyasi  (Asosiy  qonuni)  1992   yil  8   dekabrda  qabul  qilingan»,  deb  berilgan 
javob bevosita javob hisoblanadi. 
Bilvosita javob – javobni qidirish sohasidan chetga chiqib, qo‘shimcha ma‘lumotlarga murojaat qilish asosida 
hosil qilinadigan mulohazalar to‘plamidan iborat bo‘lib, bevosita (to‘g‘ri) javob ulardan xulosa chiqarish yo‘li bilan 
hosil  qilinadi.  Masalan,  «Mantiq  falsafiy  fanmi?»  degan  savolga  «Mantiq  tafakkurning  shakllari  va  qonunlarini 
o‘rganuvchi fan», deb beriladigan javob bilvosita javob bo‘ladi. 
To‘liq va  to‘liqsiz  javoblar javobda  beriladigan  ma‘lumotlar  miqdori bo‘yicha  farq qilinadi. To‘liq javob  – 
o‘zida  savolning barcha  elementlari (qismlari)  haqida  ma‘lumotlarni  mujassamlashtirgan  mulohazalar to‘plamidir, 
«O‘zbekiston Respublikasi Madhiyasini kim yozgan?» degan savolga «O‘zbekiston Respublikasi Madhiyasi matnini 
A. Oripov  yozgan,  uning  musiqasini  esa,  M.   Burxonov  bastalagan»,  deb  berilgan  javob  to‘liq  javob  bo‘ladi. 
To‘liqsiz  javob  –  savolni  tashkil  etuvchi  elementlarning  bir  qismi  haqidagina  ma‘lumotni  ifoda  etgan 
mulohazalardan  iborat.  Masalan,  «Jamiyatni  demokratiyalashning  mohiyati  nimada?»  deb  qo‘yilgan  savolga 
«Jamiyatni  demokratiyalash  xalqning  davlatni  boshqarishda  ishtirok  etishini  taqozo  etadi»,  deb  berilgan  javob 
to‘liqsiz bo‘ladi, chunki unda jamiyatni demokratiyalashtirishning boshqa mezonlari haqida ma‘lumotlar yo‘q. 
Mantiqiy qiymati bo‘yicha, ya‘ni borliqqa munosabatiga ko‘ra chin va xato javoblar farq qilinishi mumkin. 
Agar javobda ifodalangan  fikr-mulohazalar borliqqa  muvofiq kelsa, uni adekvat  holda aks ettirsa,  u chin javob va 
aksincha, borliqqa muvofiq kelmasa, adekvat tarzda aks ettirmasa, u xato javob bo‘ladi. Masalan, «Tib qonunlari» 
asarining muallifi kim?» deb berilgan savolga «Tib qonunlari» asarining muallifi Ibn Sinodir», deb berilgan javob – 
chin, «Tib qonunlari» asarining muallifi Ar-Roziydir», deb berilgan javob esa, xato hisoblanadi. 
Grammatik  shakliga  ko‘ra,  javoblar  qisqa  yoki  batafsil  bo‘ladi.  Qisqa  javob  «ha»  yoki  «yo‘q»  tarzida 
beriladigan  tasdiq  yoki  inkor  shaklidagi  bitta  so‘zdan  iborat.  Batafsil  javob  savolning  har  bir  elementi 
takrorlanadigan  mulohazadir.  Masalan,  «Muhammad  payg‘ambar  tarixiy  shaxsmi?»  degan  savolga  «Ha»,  deb 
berilgan  javob  –  qisqa  javob,  «Ha,  Muhammad  payg‘ambar  tarixiy  shaxs»,  deb  berilgan  javob  –  batafsil  javob 
bo‘ladi. 
Javobning aniq yoki noaniq bo‘lishi savolning sifatiga, uning mantiqiy tarkibiga bog‘liq. Ma‘lumki, savol va 
javob mantiqan bog‘langan bo‘ladi, ya‘ni javobning mazmuni qo‘yilgan savolning sifatiga bog‘liq. SHuning uchun 
ham bahs  yuritish jarayonida  «savoliga  yarasha  javob» degan qoida  amal  qiladi. Noaniq, ko‘p  ma‘noli savollarga 
aniq javob olish qiyin. 
Aniq  javob  –  mantiqan  to‘g‘ri  qo‘yilgan  savolga  bildiriladigan  mulohazadan  iborat  bo‘lib,  unda 
ishlatilayotgan  tushunchalar,  so‘zlarning  mazmuni  va  ma‘nosi  konkret  va  ravshan  bo‘ladi.  Noaniq  javobni  ifoda 
etuvchi  mulohazalar  ikki  xil  ma‘noli  tushunchalar,  so‘zlarni  ishlatish  natijasida  hosil  bo‘ladi.  U  ko‘pincha 
sofizmlarda uchraydi. Masalan, «uyum» sofizmida sofistning «agar qum uyumidan bir dona qumni olib tashlansa, 
uyum saqlanadimi?» degan savoliga «ha»,  deb javob berishadi. Uning «YAna bir qum donasini olib tashlasak-chi? 
Unda  ham  qum  uyumi  saqlanib  qoladimi?»  degan  navbatdagi  savoliga  ham  «Ha»,  javobi  beriladi.  Bu  hol,  ya‘ni 
tasdiqlovchi javob birorta ham qum donasi qolmaguncha berilaveradi. Bu yerda mantiqiy xato «uyum» tushunchasi 
mazmunining  noaniqligidan  kelib  chiqadi.  Mazkur  tushuncha  faqat  uyumning  ma‘lum  bir  miqdordagi  qumlar 
to‘plamini  ifoda  qilishi,  ya‘ni  o‘zining  hajmiga  ega  bo‘lishi  bilangina  emas,  balki  sifatiy  tavsifiga:  shakliga, 
ko‘lamiga  va  shu  kabilarga  ham,  ya‘ni  mazmuniga  ham  ega.  Sofist  esa  urg‘uni  uning  miqdoriga  beryapti.  Ana 
shuning uchun ham javob oxir-oqibatda xato bo‘lib chiqadi. 
Beriladigan  javob  to‘g‘ri  bo‘lishi  uchun  ma‘lum  bir  metodologik  talablarga  rioya  qilish  zarur.  Ular 
quyidagilardir: 
1.  Javob aniq, ravshan va, iloji boricha, ixcham bo‘lishi shart. 
2. Javob mantiqan ziddiyatsiz bo‘lishi zarur. 
3. Javob yetarli darajada asoslangan bo‘lishi kerak. 
4. Javob savoldagi noaniqlikni kamaytirishi, iloji boricha to‘la bo‘lishi zarur.