O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Ilmiy indukstiya metodlari 
O‘xshashlik  metodi.  Unda  o‘rganilayotgan  hodisaning  sababi  haqidagi  xulosa  shu  hodisaning  bir  qancha 
kuzatilayotgan hollarini solishtirish, ularning o‘xshash tomonini aniqlash asosida hosil qilinadi. Masalan, kimyoviy 
tarkibi, zichligi, og‘irligi,  kattaligi turlicha bo‘lgan mayatniklar uzunligi bir xil sterjenlarga  – ilgaklarga ilintirilib, 
harakatga  keltirilganda,  bir  xil  tebranish  davriga  ega  bo‘lgan.  Bunda  hodisaning  vujudga  kelishi  kuzatilayotgan 
barcha  hollarda  undan  avval  kelayotgan  holatlarning  faqat  bittasigina  takrorlanadi.  Ana  shunga  tayanib,  mazkur 
takrorlanuvchi  holat  kuzatilayotgan  hodisaning  vujudga  kelishining  sababi  bo‘lsa  kerak,  degan  tarzda  ehtimoliy 
xulosa chiqariladi. 
O‘xshashlik metodi bo‘yicha muhokama yuritish shakli quyidagi ko‘rinishga ega: 
Hollar 
Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud bo‘lgan holatlar 
Hodisa 
1 
AVS 
d 
2 
DEV 
d 
3 
VSD 
d 
           Ehtimol, V holat d hodisaning sababidir. 
Demak, o‘xshashlik metodining mohiyatini quyidagicha ifodalasa bo‘ladi: 
Agar  hodisaning  kuzatilayotgan  hollari  uchun  faqat  bitta  holatgina  umumiy  bo‘lsa,  ana  shu  holat  mazkur 
hodisaning sababidir. 
O‘xshashlik metodining amalga oshish mexanizmi quyidagi mantiqiy amallarni ishlatishni o‘z ichiga oladi. 
Birinchidan, o‘rganilayotgan hodisaning taxminiy sabablari haqida ma‘lumotlar to‘planadi. Bizning shaklda 
bu A, V, S, D, Ye holatlari d hodisasidan avval kelib, uning  paydo bo‘lishiga sabab bo‘luvchi holatlar sifatida olib 
qaralgan. Uni «A yoki V  yoki S yoki D yoki Ye d hodisasini keltirib chiqaradi» shaklidagi diz‘yunktiv hukm deb 
qabul qilsak bo‘ladi. 
Ikkinchidan,  mavjud  holatlar  ichidan  kuzatilayotgan  hodisa  bilan  zaruriy  ravishda  bog‘lanmagan,  sababiy 
aloqadorlikka  xos belgilarga  ega  bo‘lmagan holatlar chiqarib  yuboriladi.  YUqoridagi  sxemada  d  hodisasi birinchi 
holda D va Ye holatlari, ikkinchi holda A va S holatlari, uchinchi holda A va Ye holotlari bo‘lmaganda ham vujudga 
kelyapti. Ana shuning uchun ular zaruriy ravishda bog‘lanmagan va demak, uning sababi bo‘la olmaydigan holatlar 
sifatida muhokamadan chiqarib yuborilishi kerak. Uni, «A ham S ham D ham Ye ham d hodisasining sababi emas», 
degan ko‘rinishdagi inkor hukmdan iborat, deb olishimiz mumkin. 
Bu amaldan keyin hodisaning asl sababi bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlar doirasi qisqaradi. 
Uchinchidan,  barcha  hollar  uchun  o‘xshash  bo‘lgan,  hammasida  turg‘un  ravishda  takrorlanadigan  holat 
ajratib olinadi. Bizning shaklda  u V  holatidan iborat. 
Aynan  ana  shu  holat    kuzatilgan  hollarda  boshqa  o‘xshash  holatlar  bo‘lmagani  uchun,  hodisaning  sababi 
bo‘lsa kerak, deb taxmin qilinadi. 
YUqorida  sodir  etilgan  mantiqiy  amallar  natijalarini  to‘plab,  tartibga  solsak,  yuritilgan  muhokamaning 
umumiy shakli ayiruvchi-qat‘iy sillogizmning tasdiq-inkor (tollendo ponens) modusi shaklida ekanligini ko‘ramiz: 
A yoki V yoki S yoki D yoki Ye d hodisasini keltirib chiqaradi. 
A ham S ham D ham Ye ham d hodisasining sababi emas. 
Ehtimol, V  holat d hodisaning sababidir. 
SHuni aytish kerakki, o‘xshashlik metodidan foydalanib hosil qilingan xulosaning asoslanganlik darajasi ko‘p 
omillarga,  xususan,  kuzatish  va  eksperiment  o‘tkazilayotgan  sharoitlarning  xilma-xilligi,  ko‘rib  chiqilayotgan 
hollarning miqdori va shu kabilarga bog‘liq. Agar o‘xshash holat kuzatilayotgan hollar soni qanchalik ko‘p bo‘lsa, u 
holat  turli  xil  sharoitlarda  har  xil  boshqa  holatlar  bilan  turlicha  komplekslarda  olinsa,  uning  vujudga  kelayotgan 
hodisaning sababi bo‘lish ehtimoli ortadi. 
Lekin  shunga  qaramasdan  bu  metod  vositasida  olingan  xulosaning  chinligi  ehtimoliy  xarakterga  egaligicha 
qolaveradi.