O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Ilmiy indukstiya 

---

Ilmiy indukstiya ehtimoliy xulosa chiqarishning shunday turiki, uning asoslarida birorta belgining bir sinfga 
mansub  predmetlarning  bir  qanchasida  takrorlanishi  qayd  etilishi  bilan  bir  qatorda,  u  belgining  sababiy  aloqasi 
haqida ham ma‘lumot mujassamlashgan bo‘ladi va ular xulosada berilgan predmetlar sinfiga nisbatan hosil qilingan 
fikrda o‘z aksini topadi. 
Ommabop  indukstiyadan  farqli  o‘laroq,  ilmiy  indukstiyada  bir  sinfga  mansub  predmetlarda  takrorlanuvchi 
belgi  shunchaki  qayd  etilib  qolmasdan,  balki  u  haqida  to‘laroq  ma‘lumotga  ega  bo‘lish,  uning  mavjud  bo‘lishi 
sababini  aniqlash  uchun  predmetning  boshqa  belgilari  bilan  bo‘lgan  aloqalari,  xususan,  sababiy  bog‘lanishlari 
o‘rganiladi.  Ana  shuning  uchun  ham,  ya‘ni  hodisalarning  sababini  aniqlashga,  ularni  ifoda  etuvchi  qonunlarni 
ochishga qaratilgani uchun ham to‘liqsiz indukstiyaning bu turi ilmiy indukstiya deb ataladi. 
Ma‘lumki,ilmiy  bilish,  fanning  bosh  maqsadi  o‘rganilayotgan  ob‘ektni  tavsiflaydigan  qonunlarni  ochish 
orqali  uning  (ob‘ektning)  tabiatini,  mohiyatini  tushuntirishdan  iborat. Bu  esa,  birinchi  navbatda,  hodisaning  (yoki 
uning belgisining) mavjud bo‘lish sababini aniqlashni taqozo etadi. 
SHuni  aytish  kerakki,  sababiy  aloqadorlik  hodisalar  o‘rtasidagi  umumiy  bog‘lanishlarning  boshqa  turlari 
(masalan,  tarkibiy,  funkstional,  genetik  bog‘lanishlar)  kabi  hodisalarning  tabiatini  belgilaydi.  Ana  shuning  uchun 
ham  sababiy  aloqadorlikni  o‘rganish  hodisalarning  mohiyatini  tushunish,  turli  jarayonlarni  oldindan  ko‘rish, 
Yangiliklar yaratish imkonini beradi. 
Sababiy aloqadorlikni aniqlash ancha murakkab ish, chunki u borliqda yuqorida qayd etib o‘tilgan hodisalar 
o‘rtasidagi  umumiy  aloqadorlikning  boshqa  turlari  bilan  birgalikda  mavjud.  Uni  ilmiy  bilishda  «toza»  holda 
ajratishga  hamma  vaqt  ham  osonlikcha  erishib  bo‘lmaydi.  Buning  uchun  sababiy  aloqadorlikning  tabiatini, 
xususiyatlarini yaxshi bilish kerak. 
Sababiyat  (kauzallik)  ikki  hodisa  o‘rtasidagi  zaruriy  aloqa  bo‘lib,  muayyan  sharoitda  ulardan  biri  (sabab 
hodisa) ikkinchisini (oqibatni) keltirib chiqaradi. Uning muhim xususiyatlari quyidagilar: 1) aloqaning umumiyligi; 
2)  vaqtdagi  izchilligi,  birin-ketinligi;  3)  aloqaning  zaruriyligi;  4)  sabab  va  oqibatning  bir  ma‘noli  bog‘lanishda 
bo‘lishi. 
1. Sababiy  aloqalarning  umumiyligi  deganda,  olamda  hech  bir  hodisaning  sababsiz  mavjud  bo‘la  olmasligi 
tushuniladi.  U  har  qanday  hodisaning  o‘z  holicha,  boshqa  hodisalardan  mustaqil  holda  vujudga  kela  olmasligini, 
boshqa  hodisalar  bilan  bevosita  yoki  bilvosita  bog‘lanib  ketganini,  turli  xil  hodisalar  ta‘sirida  paydo  bo‘lishi, 
o‘zgarishi,  yo‘q  bo‘lishi  hamda,  o‘z  navbatida,  boshqa  hodisalarga  ta‘sir  o‘tkazishini  bildiradi.  Borliqdagi  har  bir 
hodisa o‘z sababiga ega bo‘lib, uni ertami yoki kechmi bilib olish mumkin. 
Turli xil aloqalar, mavjud holatlar orasida noma‘lum bo‘lib qolayotgan sabab-hodisani topish uchun boshqa 
omillar, xususan, sababiy aloqada bo‘lgan hodisalarning vaqtdagi ketma-ketligi, izchilligi hisobga olinishi zarur. 
2. Sababiy  aloqadorlikda  bo‘lgan  hodisalarning  vaqtdagi  birin-ketinligi  deganda,  sabab-hodisaning  oqibat 
(natija)  hodisadan  doimo  oldin  kelishi  nazarda  tutiladi.  Sabab-hodisa  bilan  oqibat-hodisaning  ro‘y  berishi  orasida 
turli  muddat  o‘tishi  mumkin.  Ba‘zan  oqibat  (natija)–sabab-hodisadan  bir  zumdan  keyin  paydo  bo‘lishi  mumkin. 
Masalan,  o‘qning  otilishi  bilan  u  tekkan  ob‘ektning  zararlanishi  o‘rtasida  o‘tadigan  vaqt  juda  qisqa,  organizmga 
tushgan  mikrob  bilan  u  qo‘zg‘aydigan  kasallikning  vujudga  kelishi  o‘rtasida  o‘tadigan  vaqt  uzoqroq  (bir  qancha 
daqiqa,  soat,  kun)  bo‘ladi.  Sababiy  aloqadorlik  ijtimoiy  hayotda  (masalan,  kishilarning  huquqiy  ongi  bilan  uni 
shakllantirishga  yo‘naltirilgan  xatti-harakatlar),  geologiyada  (masalan,  ma‘lum  bir  jarayonlar  ta‘sirida  tog‘larning 
paydo bo‘lishi) va boshqa shu kabi sohalarda ancha ko‘p vaqt davomida amalga oshadi. 
Sabab-hodisa oqibat-hodisadan avval keladigan bo‘lgani uchun, u bilishda doimo oqibatdan oldin keladigan 
hodisalar  orasidan  qidiriladi.  Bunda  oqibat  bilan  bir  vaqtda  yoki  undan  keyin  keladigan  hodisalar  istisno 
(eliminastiya) qilinadi, ya‘ni chiqarib tashlanadi. 
Sabab  va  oqibatning  vaqtdagi  izchilligi,  birin-ketinligi  hodisalar  o‘rtasidagi  sababiy  aloqadorlikni 
aniqlashning  zaruriy  sharti,  lekin  o‘z  holicha  ko‘zlangan  maqsadga  erishish  uchun  yetarli  emas.  Oldinma-ketin 
kelgan hodisalarning hammasi ham sababiy aloqadorlikda bo‘lavermaydi. Bu holat hisobga olinmasa, «undan keyin, 
demak,  shu  sababga  ko‘ra»,  deb  ataladigan  xato  (lotincha  –  post  noc,  ergo  propter  noc)  ro‘y  beradi.  Masalan, 
chaqmoq  chaqish  hodisasi  momaqaldiroqdan  avval  keladi.  Avval  kishilar  chaqmoq  chaqishni  momaqaldiroqning 
sababi deb tushunganlar, vaholanki haqiqatda bunday emas. Momaqaldiroqning chaqmoqdan keyin kelishiga sabab 
tovush  tezligining  yorug‘lik  tezligidan  kamroq  bo‘lishidir.  Aslida  esa  ular  bir  vaqtda  vujudga  keladi.  Xuddi  shu 
singari,  jinoyat  sodir  bo‘lishidan  avval  u  sodir  etilgan  joyda  bo‘lgan  kishilarning  hammasi  ham  jinoyatchi 
bo‘lavermaydi. 
3. Sababiy  aloqadorlikning  zaruriyligi  oqibatning  faqat  uni  vujudga  keltiradigan  sababning  mavjud 
bo‘lganidagina paydo bo‘lishini anglatadi. Sabab-hodisaning yo‘qligi oqibat-hodisaning ham yuzaga chiqmasligini 
bildiradi. Ana shuning uchun ham sababiy aloqadorlikni aniqlashda oqibatdan avval keladigan hodisalardan oqibat-
hodisani keltirib chiqarmaydiganlari olib tashlanadi, ya‘ni eliminastiya qilinadi. 
4. Sababiyatning  bir  ma‘noli  aloqadorlik  ekanligi  muayyan  sababning  o‘ziga  muvofiq  keladigan  muayyan 
oqibatni  keltirib  chiqarishini  ifoda  etadi.  Buni  sabab  va  oqibat  o‘rtasidagi  aloqadorlikdagi  simmetriyaning 
mavjudligi,  ya‘ni  sabab-hodisaning  o‘zgarishining  oqibat-hodisaning  o‘zgarishiga  olib  kelishi  tasdiqlaydi. 
Sababiyatning  bu  xususiyati  uni  aniqlash  jarayonida  faqat  o‘zaro  birgalikda  o‘zgaruvchi  hodisalarni  olib  qolib, 
qolganlarini chiqarib yuborishga undaydi. 
Sababiy aloqadorlikning biz ko‘rib chiqqan xususiyatlarini hisobga olish uni aniqlashni osonlashtiradi. 
Sababiy  aloqadorlik  murakkab  strukturaga  ega.  Xususan,  sabab-hodisa  turli  xil  sharoitlarda  turli  oqibatlarni 
keltirib chiqarishi (masalan, havo namligining yuqoriligi turli xil kasalliklarning sababi bo‘lishi) yoki aksincha, bir 

---

oqibat turli sharoitlarda har xil sabablar ta‘sirida paydo bo‘lishi (badan haroratining ko‘tarilishi tumovning, buyrak 
kasalligining, ichak kasalligining va shu kabilarning oqibati bo‘lishi) mumkin. 
Ana  shuning  uchun  ham  sababiy  aloqadorlikni  aniqlash  empirik  tadqiqotlar  natijalarini  samarali  tahlil 
qilishga  imkon  beruvchi  prinstiplarni  qo‘llashni  taqozo  etadi.  Ular  sababiy  aloqadorlikda  bo‘lgan  hodisalarni 
ularning borliqdagi tabiiy  mavjud bo‘lish sharoitidan  «ajratib olib»,  maxsus bilish sharoitlarida o‘rganishga imkon 
beradi. Xususan: 
1. Oqibatdan  avval  kelgan  hodisa  murakkab  tarkibga  ega,  u  a, b, c, d  va  hokazo  holatlardan  tashkil  topgan, 
deb hisoblanadi. 
2. Mazkur  holatlarning  har  biri  mustaqil  holda  mavjud  va  boshqalari  bilan  o‘zaro  ta‘sirda  bo‘lmaydi,  deb 
qaraladi. 
3. Qayd etilgan holatlar mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlarning tugal to‘plami, deb olinadi. 
Bu prinstiplar bilan bir qatorda sababiy aloqadorlikni aniqlashning boshqa bir qancha metodlari ham mavjud. 
Ular mantiqda ilmiy indukstiya metodlari deb yuritiladi.