O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

4.3. Sterjen tayyorlash 
Sterjenlar bo‘shliq yoki havol (teshikli) qo‘ymalar olishdagina ishlatiladi. 
Ular maxsus qoliplar (sterjen yashiklari) yordamida tayyorlanadi. 
20 - rasmda sterjen yashigi «a» va hosil qilingan sterjen «b» da tasvirlangan. 
Yakkalab va kichik seriyalab ishlab chiqarishda sterjenlar qo‘lda tayyorlanadi va 
bunda yog‘och qoliplardan foydalaniladi, yirik seriyalab va ko‘plab ishlab 
chiqarishda esa metall qoliplardan (metallardan yasalgan sterjen yashiklardan) 
foydalanib, mashinalarda tayyorlanadi. Sterjen tayyorlashda xuddi model
tayyorlashdagi kabi, quymaning qotish jarayonida kirishuvchi albatta hisobga 
olinadi, ya’ni sterjenning o‘lchamlari quymada hosil qilinishi kerak bo‘lgan 
bo‘shliqning o‘lchamlaridan kichik qilinadi. 

---

190 
20-rasm. Sterjen yashigi (a; va shu yashik yordamida tayyorlangan sterjen (b) 
Sterjenlar qolipga qaraganda og‘irroq sharoitda ishlaydi. Shu sababli sterjen
materiallari puxtaroq bo‘lishi, gazlarni yaxshi o‘tkazishi lozim. Bundan tashqari, 
sterjen materiallari quymadan oson ajraladigan va nam tortmaydigan bo‘lishi ham 
kerak. Sterjenning mustahkamligini oshirish uchun uning orasiga karkas (armatura) 
qo‘yiladi, gaz o‘tkazuvchanligini oshirish uchun esa sterjenning boshidan oxirigacha 
sim tiqib olinadi, murakkabroq sterjenlar ichiga pilik (kanop, poxol o‘ramlari va shu 
kabilar) qo‘yiladi, sterjen tayyor bo‘lganda ular sug‘urib olinadi yoki sterjen
quritilayotganda kuyib ketadi. 
Sterjen tayyorlanadigan materiallarning (aralashmaning) asosiy tarkibiy 
qismlarini kvarts qumi, gil va turli bog‘lovchi moddalar tashkil etadi. Bog‘lovchi 
moddalarning asosiy vazifasi sterjenni yetarli darajada puxta qilishdan iborat. 
Bunday bog‘lovchilar sifatida o‘simlik moylari, neft , torf, ko‘mir, slanets va 
yog‘ochni qayta ishlash mahsulotlari, anorganiq brikmalar (suyuq shisha, sement) 
va boshqalar ishlatiladi. 
Tayyorlangan sterjenlar tegishli pechda 200
0
S dan 400
0
S gacha temperaturada 
5-10 soat davomida quritiladi, natijada sterjenning puxtaligi zarur darajaga 
yetkaziladi.
Sterjenlar qolipga modeldagi turli figuralar yordamida hosil qilingan 
tayanchlar, shuningdek, maxsus tirgaklar yordamida o‘rnatiladi. 

---

191 
Qolipga suyuq metall quyilganda tayanchlar (tirgaklar) suyuqlanadi-da, quymaga 
aralashib ketadi. Bunday tayanchlar, asosan, asosiy quyma materialga nisbatan 
pastroq temperaturada eriydigan uglerodli po‘lat, cho‘yan va boshqa qotishmalardan 
yasaladi.
Qo‘yma buyum (detallarni hosil qilish uchun quyiladigan qotishmalarning 
temperaturalari quyidagicha qabul qilingan. Masalan, po‘lat uchun 1500

1600
0
S, 
bolg‘alanuvchi cho‘yan uchun 1380

1450
0
S, kul rang cho‘yan uchun 1260-1400
0
S, 
bronzalar uchun 1100-1150
0
S, alyuminiy qotishmalar uchun 700-780
0
S, magniyli 
qotishmalar uchun 680-780
0
S va hokazo. 
Shu boisdan quyiladigan quyma devori qanchalik yupqa bo‘lsa, quyiladigan 
metall yoki qotishmaning temperaturasi shuncha yuqori bo‘lishi talab qilinadi.