O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

16- MAVZU METALLARNI BOSIM BILAN ISHLASH (METALLARNI 
PROKATLASH, BOLG‘ALASH VA XAJMIY SHTAMPLASH) 
Reja: 
1.
Metallarni prokatlash
2.
Metallarni bolg‘alash
3.
Xajmiy shtamplash
 
METALLARNI BOSIM BILAN ISHLASH
 
Umumiy ma’lumot. 
Konstruksion metallarni tashqi kuch tasirida plastik defarmatsialash natijasida kutilgan 
shakilga keltirish, o‘z xolatiga zarar yetkazmasdan texnologik jarayoniga aytiladi. 
Hozirgi vaqtda ishlab chiqariladigan po‘latlarning 90 % rangli metal va ular qotishmalarning 50 
% dan ortiqrog‘i bosim bilan ishlanmoqda . Texnikaviy metallar ichida eng plastigi 
qurg‘oshindir. Qalay, alyuminiy, mis, rux va temirni xam qizdirilmay bosim bilan ishlash 
mumkin. Ma’lumki, turli metallarni plastikligi xar xil bo‘ladi, u metallarni ichki tuzilishiga 

---

201 
ximiyaviy tarkibiga strukturasiga va boshqa ko‘rsatkichlariga bog‘liq. Kuzatishlar shuni 
ko‘rsatadiki, agar ular siquvchi kuchlar ta’sirida ishlansa, plastik defarmatsiya oson kechadi.
 
Metallarni sovuq xolda bosim bilan ishlash jarayonida strukturaviy o‘zgarish 
oqibatida uning puxtaligi, qatiqqigi, elastikligi ortib, plastikligi kamayib boradi (1-
rasm). 
1-rasm. Metallarni strukturaviy o‘zgarishi. 
a
) ishlov berilgungacha; 
b
) ishlov berilgandan keyin. 
Bunday fizik puxtalanishga naklep deb ataladi. 
Metallarning kristallana boshlanish temperaturasini quyidagi formula bilan 
aniqlanadi. 
a
T
р


abs
T
bu yerda:
abs
T
- metalning absalyut suyuqlanish temperaturasi. 
Temir uchun 
р
T
- temperatura 
a
=450
0
S, mis uchun 28
0
S, alyuminiy uchun 100
0
S. 
Metallarni qizdirib bosim bilan ishlash uchun ularni xiliga, markalanishiga qarab 
to‘la qayta kristallanish kechadigan temperaturada qizdirilishi kerak. 

---

202 
Masalan:
 
evtektoidgacha bulgan pulatlar uchun bu temperatura 
3
с
A
dan yuqori, 
evtektoid va evtektoiddan keyingi po‘latlar uchun 
1
c
A
da bir oz yuqoriroq 
temperaturada qizdirib, shu temperaturada ma’lum vaqt saqlanib, sungra ishlov 
beriladi (2-rasm). 
2-rasm. Temir-uglerod holat diagrammasi.
41