O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

4.2. Model tayyorlash 
Ma’lumki, quymakorlik sanoatida biror quyma detal olish uchun avval uning 
modelini tayyorlash kerak. Bunday modellarning turli yog‘och, metall, qotishma, 
yoki boshqa materiallardan tayyorlanadi. 19-rasmda vtulkaning yog‘ochdan ikki 
pallali qilib tayyorlangan modeli tasvirlangan bo‘lib, ajraluvchi holdagi 
brikmalardir. Albatta, modelning shakli quymaning shakliga o‘xshash bo‘ladi, 
o‘lchamlari esa kattaroq qilinadi (ya’ni material turiga bog‘liq bo‘ladi), chunki 
qolipga quyilgan metall qotish jarayonida ma’lum daraja (miqdor)da kirishadi. 
Quymakorlik sanoatida qolip tayyorlash uchun foydalaniladigan va eng ko‘p 
ishlatiladigan ba’zi qotishmalarning chiziqda kirishuvchi darajasi 1-jadvalda 
keltirilgan.
19-rasm. 
a-yaxlit model ; b-ikki pallali model ; v-ajraluvchi model .
1-jadval 

---

188 
Ba’zi qotishmalar uchun chiziqli kirishuv darajalarining qiymatlari 
Qotishmalar nomi 
Chiziqli 
kirishuv 
darajasi, % 
Qotishmalar nomi 
Chiziqli 
kirishuv 
darajasi % 
Kul rang cho‘yan 
1,0-0,3 
Qalayli bronza 
1,4-1,6 
Oq cho‘yan 
1,7-2,0 
Latun
1,3-1,8 
Uglerodli po‘lat 
2,0-2,5 
Ko‘p 
kremniyli-
alyuminiyli qotishmalar 
0,2-1,2 
Marganetsli po‘lat 
2,8-3,0 
Magniy qotishmalari 
1,0-1,6 
Titan 
va 
uning 
qotishmalari 
1,5-2,3 
Qalaysiz bronza 
2,3-2,5 
Ruxli qotishmalar 
0,3-1,2 
Jadvalda keltirilgan qotishmalarning erkin chiziqli kirishuvini (

f
ch.k 
g.k)protsent 
hisobida quyidagi formula yordamida hisobga olinadi; 
100
.




м
к
м
к
ч
l
l
l
l
da 
м
l
-modelning uzunligi, mm; 
к
l
-quymaning uzunligi, mm 
Shuni qayd qilish lozimki, hajmli va erkin kirishuvchi darajalar turli metall, 
qotishma va nometall materiallar uchun turlicha bo‘lishi amalda tasdiqlangan. 
Shuning uchun turli materiallardan modellari tayyorlash jarayonida bu parametrlari 
ham hisobga olish zarur, aks holda tayyorlangan quyma detal (buyum) o‘lchamlari 
ko‘zlangandek bo‘lmaydi. 
Model tayyorlashda uning qolipidan oson chiqishi lozimligi ham nazarda 
tutiladi. Modelning qolipdan chiqarish oson bo‘lishi uchun uning vertikal yuzalari 

---

189 
ma’lum darajada GOST ga muvofiq, qiya qilib tayyorlanadi. Bu qiyalik yog‘och 
modellari uchun 0

15

dan 3

gacha, metall modellar uchun esa 0

20

dan 1

30

gacha bo‘ladi. 
Yog‘och modellar qarag‘ay, archa, zarang, ol xa, lipa, buk kabi qattiq daraxt 
navlaridan, metall modellar esa turli qotishmalardan tayyorlanadi. 
Yog‘och modellar nam tortmasligi uchun ularning bo‘yoqlar bilan bo‘yaladi. 
Har xil qotishmalardan olinadigan quymalarning modellari turli rangga bo‘yaladi. 
Masalan, cho‘yan va po‘lat modellari esa sariq rangga bo‘yaladi. 
Kesib ishlanishi lozim bo‘lgan quymalarning sirtiga qora dog‘lar (belgilar) 
qilinadi. 
Quymada bo‘shliqlar hosil qilish lozim bo‘lsa, sterjenlardan foydalaniladi. 
Sterjenni qolipga o‘rnatish uchun esa qolipda tayanch yuzalar hosil qilinadi. Qolipda 
tayanch yuzalar hosil qilish uchun modelda bo‘rtiqchalar qoldiriladi. Bunday 
tayanchlarning sirti qora rangga bo‘yaladi.