O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti k. Z. Xomitov

Talab va takliflarning mutanosibligi. 
Ko‗chmas mulkka ehtiyoj 
uning foydaliligi bilan birga iqtisodiy imkoniyatlari investorlar, pulning 
qadrliligi, moliya bozoriga qo‗shimcha kapitalni jalb qilish va 
xarajatlarni to‗lashga qodirligi bilan ham bog‗liq. Investorning 
daromadga va xavf darajasiga munosabati uning yoshi bilan ham 
bog‗liq. Yoshlar kelajakda katta daromad olish maqsadida xavf-xatarga 

---

64 
tik borishga moyil bo‗ladilar. Ko‗chmas mulkning qiymati va ehtiyojga 
investorlar uchun imkoniyatlarning mavjudligi ham o‗z ta‘sirini 
ko‗rsatadi. 
Talab nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy, jamiyatdagi biznesga 
munosabat va siyosiy turg‗unlik singari faktorlar bilan ham bog‗liq 
bo‗ladi. 
Sotuvga qo‗yilgan obyektlarning soni ham (daromad olish uchun) 
muhim ahamiyat kasb etadi. Sotuvchi va xaridorning qarori mazkur 
biznesning kelajakdagi ravnaqiga asoslangan. Odatda tashkilotning 
bankrotlik holatidagi narxi anologik tashkilotlarning narxidan past 
bo‗ladi. 
Har qanday obyektning baholash jarayoniga talab va taklifning 
ta‘siri bo‗ladi. Agar talab taklifdan yuqori bo‗lsa, unda xaridorlar 
maksimal narxni berishga tayyor boʻladilar. Talab narxining yuqori 
chegarasi tadbirkorning bu ko‗chmas mulkni boshqarishdan oladigan 
daromadi bilan belgilanadi. Bu tabiiy imkoniyatlari cheklangan soha 
uchun xarakterli hisoblanadi. 
Agar takliflar talabdan ko‗p bo‗lsa, unda narxlar ishlab chiqaruvchi 
tomonidan belgilanadi. U o‗z biznesini sotishi mumkin bo‗lgan minimal 
narx uning tiklanishiga sarflangan mablag‗dan kelib chiqadi. 
Shuningdek, ko‗chmas mulkning bozor narxi mazkur mulkning 
istiqboli qandayligiga bog‗liq, ya‘ni: u kelajakda rivojlanadimi yoki 
samarasizlik tufayli yopiladimi va h.k. Ko‗chmas mulkning bozor 
narxini aniqlashda uning sarmoyasining faqat kelajakda u yoki bu 
shaklda daromad keltirishi mumkin bo‗lgan bir qismi hisobga olinadi. 
Shuning uchun ko‗chmas mulkni baholashda bozor konyunkturasining 
tahlili katta ahamiyatga ega.
Umumiy aytish mumkinki, daromad keltiruvchi koʻchmas 
mulkning qiymati va narxi turli ichki fundamental, maxsus va tashqi 
omillar hamda jahon va milliy mulk qiymatlari va narxlarning 
shakllanishi bozori (MQNB) tendensiyalarini ta‘sirini hisobga olingan 
holda baholanadi. Bunday omillar mulk qiymatini baholash xizmatlari 
bozori (MQBXB) va mulk bozori (MB)ga, hamda ularni bir – biri va 
milliy real iqtisodiyot (MRI) bilan makroregulyator (M) orqali uzviy 

---

65 
bogʻliqlikda boʻlishi davlat tomonidan tartiblashtiriluvchi MQNBga ham 
ta‘sir koʻrsatadi
9
. 
Zero omillarni tasniflab oʻrganish baholash faoliyati va unga ta‘sir 
etuvchi omillarning mazmun – mohiyatini va oʻzaro sabab – 
oqibatlilikda bogʻliqligi xususiyatlarini hamda maxsus muhitga ega 
MQNB munosabatlari, tendensiyalari va qonuniyatlarini MRI bilan 
bogʻliqligini chuqurroq tushunib ochib berishga va tegishli nazariy 
xulosalar chiqarishga, mulk qiymatini baholash va narxni shakllantirish 
metodologiyasi va mexanizmini takomillashtirishga hamda MQNB 
muhitini rivojlantirishiga qaratilgan tavsiya va taklif ishlab chiqish 
uchun xizmat qiladi. MQNB munosabatlari va tendensiyalari rivojini 
hamda real qiymatni baholash va obyektiv narxni shakllantirish 
mexanizmining rivojlanishini belgilovchi omillar 3.1.1-jadvalda 
koʻrsatilganidek besh yirik guruhga ajratilib tasniflanishi va har bir 
guruhga kiritilgan omillarni ularni mazmun – mohiyatiga koʻra 
quyidagicha tasniflash mumkin.
3.1.1- jadval