O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti fizikaviy kimyo kafedrasi

Natijalar muxokamasi. 
Bo‘yimodaron o‘simligi efir moylari tarkibi turli 
hududlar bo‘yicha, xususan Osiyo o‘simligi Sibirning (Tomsk, Novosibirsk 
viloyatlari, Krasnoyarsk o‘lkasi),odatiy o‘simlik (Tomsk viloyati) va nodir 
o‘simligi (Novosibirsk viloyati) tahlil qilindi.Barcha Osiyo,odatiy va nodir turli 
bo‘yimodaron o‘simliklari efir moylarining tarkibi qiyosiy tahlil qilish asosida 
o‘rganildi. 
Gaz – suyuq xromotografiyasi usulida o‘rganilayotgan bo‘yimodaron 
o‘simliklari efir moylari tarkibida 50 dan ortiq komponentlar aniqlanib, ulardan 32 
tasi identifikatsiya qilindi.
Keltirilgan ma‘lumotlardan ko‘rinib turibdiki, sifat va miqdor tarkib 
bo‘yicha Osiyo va odatiy bo‘yimodaron o‘simliklari efir moylari bir-biriga juda 
yaqin. Ayrim komponentlar miqdori bo‘yicha kuzatilayotgan farq yoki o‘zgarish 
turlar tabiatiga emas , balki hududlar farqi , ya‘ni ekologo – geografik faktorlar , 
shart-sharoitlar bilan bog‘liqdir.(turning bir jinsli emasligi). 
Takidlash joizki , bo‘yimodaron nodir turi efir moyining tarkibi Osiyo va 
odatiy turlardan farqli bo‘lishi, xususan seskviterpenoidlar bo‘yicha kuzatilmoqda. 
Osiyo va odatiy bo‘yimodaron turlari efir moylari tarkibida 
monoterpenoidlar miqdori ko‘pligi kuzatilsa, asosan β- pinen + sabinen (22,56- 
28,35%) va tsineol (5,21 – 12,78%) xisobida, nodir bo‘yimodaron turi 60 % i efir 

---

80 
moyi tarkibida esa seskviterpenoidlar miqdori ko‘pligi kuzatildi, asosan γ – 
kadinen (46,72%) va α – kadinol (8,6%) xisobida. Shu bilan bir qatorda nodir 
bo‘yimodaron efir moyi seskviterpen qismi tarkibida D Germakren uglevodorodi 
va qator spirtlar uchramaydi, vaholanki boshqa ikki turda mazkur birikmalar 
mavjud. 
Ayrim hollarda nodir bo‘yimodaron turi efir moyi tarkibida timol, karvakrol 
hamda xamazulen moddalari mikromiqdorda mavjudligi aniqlandi. 
Ayrim mualiflar fikriga ko‘ra efir moyli o‘simliklarni xemotaksonomik 
belgisi sifatida seskviterpenoidlarni qo‘llash maqsadga muvofiq ekanligi 
ta‘kidlanmoqda. (Ularda terpenoidlarning yuqori darajali biogenezi sababli). 
Yuqorida keltirilgan ma‘lumotlarga asosan osiyo va odatiy bo‘yimodaron 
o‘simliklari efir moylari nafaqat monoterpenoidlar, balki seskviterpenoidlar 
miqdori bilan ham bir-biriga teng qiymatlidir, bu esa ularni bir turga 
mansubligidan dalolatdir. Ushbu xulosa ayrim botanik mualliflar fikrini 
tasdiqlamoqda. Keltirilgan mualliflar osiyo bo‘yimodaron o‘simligini Achillea 
millefolium L.S.I. polimorf turi tarkibiga kritishni maqsadga muofiq deb 
ta‘kidlashgan.
Bizning fikrimizcha, osiyo bo‘yimodaron o‘simligi odatiy bo‘yimodaron turi 
xemorasasi bo‘lib, proazulenlar miqdoriga boy bo‘lgan o‘simlikdir.
4.4-jadval
Achilléa Millefólium o‗simligidan olingan efir moyining kimyoviy tarkibi (O‗sish 
joyi – Samarqand viloyati Urgut tumani, terim 2016 yil) 
N 
Komponentning nomi
Kimyoviy formulasi 
Miqdori, % 
1 
α-pinen
4.32 
2 
Kamfen 
2.10 

---

81 
3 
β-pinen + sabinen 
26.85 
4 
α-terpinen 
1.44 
5 
α-fellandren 
0.52 
6 
Limonen 
0.56 
7 
Sineol 
5.21 
8 
β-fellandren 
0.96 
9 
γ-terpinen 
1.92 
10 n-simen 
0.96 

---

82 
11 Terpinolen 
0.41 
12 Axillenilatsetat 
0.10 
13 Artemiziaketon 
0.02 
14 α-kubeben 
0.17 
15 α-ilangen+ β-yelemen 
0.21 
16 β-kubenen 
1.10 
17 α-tuyon 
0.021 
18 β-tuyon
0.18 
19 Artemiziaspirt 
0.05 

---

83 
20 Linalool 
0.07 
21 Kamfora
0.14 
22 α-terpineol 
0.34 
23 β-kariofillen 
11.26 
24 Gumulen 
2.10 
25 Borneol 
2.06 
26 ar-kurkumen 
0.08 
27 Germakren D 
10.29 

---

84 
28 Geranilatsetat 
0.78 
29 γ-kadinen 
1.44 
30 δ-kadinen 
1.09 
31 Germakron 
0.09 
32 β-elemenol 
1.37 
33 α-selinelol (selin-11-yen-
4-α-ol) 
0.55 
34 β-selinelol 
0.56 
35 α-kariofillenol 
1.28 
36 Timol 
0.10 
37 Karvakrol 
0.08 

---

85 
38 α-kadinol
0.02 
39 Hamazulen 
12.34 
40 Neidentifitsirovannie 
7.14 
4.4-jadvaldagi ma‘lumotlardan qo‗rinib turibdiki, Achilléa Millefólium 
o‗simligidan ajratib olingan efir moyining asosiy tarkibi β-pinen + sabinen (26,85 
%), sineol (5,21 %), α-pinen (4,32 %), β-kariofillen (11,26 %), germakren D 
(10,29 %), hamazulenlardan (12,34 %) iborat bo‗lib, jami 39 ta modda aniqlandi. 
Olingan natijalar sifat tarkibi bo‘yicha adabiyotlarda keltirilgan 
ma‘lumotlarga mos keladi.
Ajratib olingan efir moyi tibbiyot maqsadlarida ishlatilishi uchun Samarqand 
davlat tibbiyot institutining stamotologiya kafedrasiga berildi.