O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

2.Ta’lim va tarbiyani mehnat bilan qo`shib olib borish haqida ilg’or fikrlar. 
Texnologiya ta’liming maqsadi o`quvchilarga faqat tegishli bilimlar, ko`nikma va 
malakalar berishdangina emas, balki ularda mehnatga, ijtimoiy va shaxsiy mulkka, 
kollektivga va uning alohida a’zolariga ijobiy munosabatni, umumiy foyda uchun ishlashga 
tayyorlikni tarbiyalashdan ham iboratdir. 
Mehnatning tarbiyaviy rolining asosi uning g’oyaviy-siyosiy yo`nalishidadir. 
O`quvchilarga mehnat jarayonida g’oyaviy-siyosiy yo`nalishda tarbiya berish kelajakda 
shaxsning ma’naviy sifatlarini shakllantirish jarayonining bir qismi hisoblanadi. 
I.A.Karimov mehnat unumdorligini oshirishga katta ahamiyat bergan, —ilg’or 
texnikadan foydalanuvchi uyushgan ishchilar mehnatining yuqori unumdorligi ekanini 
uqtirgan edi. Mehnatga ijodiy munosabatni tarbiyalash mexnat tarbiyasining vazifasi va bosh 
yo`lidir. Ma’lumki, mehnatning jamiyat uchun foydali ekanini anglash, mehnat topshiriqlarini 
majburan emas, balki ixtiyoriy, qiziqish bilan mehnatning ilg’or metodlarini va yangi texnik 
vositalarni egallab olishga intilgan holda bajarish bilan xarakterlanadi. Maktab ustaxonalarida 
o`quvchilar bilan ishlash jarayoni ularda izchil va planli ravishda mehnatga ijodiy 
munosabatni shakllantirish zarur. Mehnat topshiriqlarini bajarishda shaxsning javobgarliq 
vijdonlilik kabi xislatlarini mehnat intizomiga qat’iy amal qilgan holda kollektiv bo`lib 
mehnat qilish malakasini, ijtimoiy mulkka g’amxo`rlik munosabatini tarbiyalash ham 
o`quvchilarda mehnatga ijodiy munosabatni shakllantirish bilan uzviy bog’liq 
Texnologiya ta’limi jarayonida shaxsning yuqorida ko`rsatilgan xususiyatlarini 
o`quvchilarda qanday shakllantirishni ko`rib chiqamiz. 
Kollektivizm mehnatsevarliq topshirilgan ishga javobgarlik hissini tarbiyalash. 
O`rtoqlarcha hamkorlik va o`zaro yordamga asoslangan mehnat jarayonida jamiyat kishisi 
shakllanadi. Shuning uchun maktab ustaxonalaridagi mashg’ulotlar propessi o`quvchilar 
kollektiv bo`lib ishlaydigan, yaqin va uzoq vazifalarning umumiyligi bilan birlashadigan 
yo`sinda tashkil qilinadi. Mehnat topshiriqlarini bajarish jarayonida ular ba’zi ishlarni 
birgalikda, bir-birlariga yordam berib, fikrlar almashib, maslahatlashib bajarishlariga to`g’ri 
keladi. Bu imkoniyatlardan o`qituvchi o`quvchilarni tarbiyalashda keng foydalanishi kerak. 

---

Dam olish paytlarida ishning bajarilishini kontrol qilishda, yakunlar chiqarishda 
o`quvchilarning ijobiy harakatlari va qiliqlarini ta’kidlab o`tish kerak.
Shuni esda tutish kerakki, tarbiya natijalari mashg’ulotlarning mazmunigagina bog’liq 
bo`lmay, balki ularning tashkil qilinishi, o`quvchilar ishlarini kontrol qilishga ham bog’liqdir. 
Ko`nikmalarning shakllanish bosqichida o`quvchilarni qistash kerak emas, chunki noto`g’ri 
ish usullari mustahkamlanib qolishi mumkinki, keyin ularni to`g’rilash ancha mushkul.
Talabchanlikni o`quvchilarga ishonish va ularni hurmat qilish bilan birga qo`shib olib 
qorish—ongli intizomni tarbiyalashning muhim shartlaridan biridir. Bu prinsipni o`z vaqtida 
A. S. Makarenko olg’a surgan. O`quvchilarni ongli intizom ruhida tarbiyalash uchun mehnat 
jarayonida o`quvchilarning o`zaro talabchanliklarini rivojlantirish kerak.
Sharq mutafakkirlarining pedagogik g’oyalar uzoq o`tmishga borib taqaladi. O`rta 
Osiyodan o`tgan qadimiy buyO’q ipak yo`li Xitoy, Vizantiya, Xindiston shaharlari bilan 
bog’lanib, madaniyat va sanoatni rivojlantirishga, ilmga bo`lgan qiziqishga alohida e’tibor 
berishni taqozo etadi. 
Bu esa o`z navbatida mehnat qilishga, munosabatni o`zgartirib raqobatga arzugulik 
qishloq xo`jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko`p tarmoqli hunarmandchilik ishlarini 
takomillashtirib ma’naviy madaniyatini yO’qsalishiga olib keladi. 
Farobiyning insoniy fazilatlar to`g’risidagi ta’limotidan qo`yidagi ma’lum xulosalarga 
kelish mumkin. 
1.Inson o`z mohiyati bilan ijtimoiydir, ya’ni jamiyatda, o`zaro munosabat, o`zaro 
yordam jarayonida inson bo`lib etishadi. Bu jamiyat insonlarning o`zaro birikuvi yordamida 
insoning o`z moddiy ehtiyojlarini qondirishga bo`lgan intilishi natijasida vujudga keladi va 
jamiyatdan tashqarida insondan kollektividan ajralgan holda o`zaro yordamsiz o`z ehtiyojini 
qondira olmaydi. 
2.Inson o`zining barcha tug’ma qobiliyatlarini yO’qsak kamolatga erishishi uchun, 
mO’qammallikka erishish uchun sarf qiladi va bu yoo`lda o`zini qurshagan tabiat 
hodisalaridan foydalanadi, ularni o`ziga xos bo`yin singdiradi, buning uchun ilm fanni, turli 
hunarlarni o`rgatadi. 
Farobiy shuning uchun ham ta’lim tarbiya masalalariga juda katta e’tibor berib, 
insoniy fazilatlarga erishish oliy maqsad bilan kamolotga erishish ta’limda mehnat va aqliy 
tarbiyaga ega bo`lish muhim o`rin tutadi. 
Al-Xorazmiy, Al-Roziylarning pedagogik qarashlarida ham jamiyatning rivojlanishida 
ta’lim-tarbiya o`rni yosh avlodlarni tarbiyalashda kasb-korlikning , hunarmandchilikning 
ijobiy ta’siri insonlarning kundalik hayotiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilishlari 
zarurligini targ’ibot qilganlar. 
IX-XII asr o`rtalarida turli fan sohalarining keng ko`lamda rivojlanishi, insoniyat 
tarixida buyO’q ensiklopedik hisoblanadigan olimlar bilan bog’liqdir. 
Ibn Sinoning ta’lim-tarbiyaga oid fikr mulohazalari uning bizgacha etib kelgan juda 
ko`p asarlari orasida tarqoq xolda saqlanib qolgan. Ibn Sinoning tavsiya qilgan asarida tarbiya 
va talim qo`ydagilarni o`z ichiga oladi. 
1.Aqliy tarbiya. 
2.Jismoniy tarbiya. 
3.Estetik tarbiya. 
4.Axloqiy tarbiya. 
5.Mexnat tarbiyasi(xunar o`rganish). 
Ibn Sino shuni aloxida o`qtirgan ediki: Oila azolarining hammasi biror mehnat bilan 
shug’ullanishi zarur, biror kishi sababsiz bekor yurmasin. Ibn Sinoning barcha jamiyat 
a’zolarining ishlab chiqarish mehnati bilan shug’ullanish kerakligini talab etadi. Hunarmand 
dehqonlarining mehnatini ulug’laydi va jamiyatga ham moddiy ham ma’naviy zarar 
etkazadigan kishilarni qattiq qoralaydi. 
Ibn Sino fikricha bolaga, ma’lum bir kasb-hunar o`rgatish zarur. Bola kasb-hunarni 
ma’lum darajada o`rganib bo`lgandan keyin uni usha paytlardan boshlab o`z kasb-hunaridan 
foydalanishi va mustaqil hayot kechirishini o`rgatish lozim. 

---

Beruniy mamlakatning obodonchiligi ilm fanning ravnaqiga bog’liq yoshlarning baxt 
saodati va kamolati uning bilim va ma’rifatida deb biladi. Shuning uchun ham olim, yoshlarni 
ilm-ma’rifatga chorlaydi. Beruniy yoshlardan rahmdil, mehribon kishilarga iltifotli, xayrixox 
bo`lishni, najotsiz odamga qo`l cho`zishni, makkorliq ayyorliq adolatsizliq jur’atsizliq 
boylikka xirs qo`yish kabi sifatlarga yo`l qo`ymaslikni talab etadi. 
XVII-XV asrlar davomida Rumiy, Ulug’beq Ali-Qushchi, Lutfiy, Jomiy, Navoiy kabi 
ulug’lar tabiiy-matematik fanlarni rivojlantirishda nihoyatda katta ximat qilganlar. 
XVI-XVIII asrlarga kelib O`rta Osiyo halqlarining boshqa mamlakatlar bilan savdo-
sotiq ishlari, fan va madaniyat sohalarida birmuncha yutuqlarga erishishiga sababchi bo`ldi. 
Bu o`zgarishlar jamiyatning ta’lim-tarbiya sohasida ham ma’lum o`zgarishlarga olib keldi. 
Hamza 
Hakimzoda 
Niyoziy, 
Munavvar 
qori 
Abdurashidxonov, 
Oqiljon 
Sharafiddinovlar yangi maktablar ochib, u erda ta’lim-tarbiyani texnologiya ta’limi bilan olib 
borganlar.