O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Shaxs
 
tushunchasi falsafada va umuman insonni o’rganuvchi fanlar majmuasida 
eng murakkab tushunchadir. Inson shaxsi rivojlanishining eng muhim biologik omili 
inson miyasidir. Ammo shaxs mohiyati bu ijtimoiy xususiyatga molik hodisa. Miya 
esa moddiy organ bo’lib, u orqali shaxs o’z-o’zini namoyon etadi. 
Inson mazkur sotsiumga xos bo’lgan me'yorlar, bilimlar, qadriyatlarning 
muayyan tizimini o’zlashtiradi. Muayyan jamiyatning real shart-sharoitlari shaxsning 
ijtimoiy mohiyatini belgilaydi. Shaxsning shakllanishi jarayoni 
sotsializatsiya
 
deb 
ataladi. 
Falsafada shaxs muammosi bu eng avvalo insonning mohiyati, uning dunyodagi, 
tarixdagi va jamiyatdagi o’rni muammosidir. Muayyan ijtimoiy munosabatlar 
muayyan tarixiy tipdagi shaxsning shakllanish jarayonida hal qiluvchi ahamiyatga 
ega. Antik davr odami uchun eng asosiy deb yaxshi firklar, intilishlar, istaklar 
hisoblangan va ular ijtimoiy amaliyotda qanchalik royobga chiqishiga umuman 
olganda katta ahamiyat berilmagan: «Insonni faqat uning ishlariga qarab emas, 
intilishlariga qarab ham baholash lozim» (Demokrit), «Inson qanday fikrlasa, u 
hayotda shundaydir» (Sitseron), «Bizning hayotimiz biz u haqda nima oylasak ana 
shudir» (Mark Avreliy), «Axloqiy fazilatlar niyatlar bilan bog’liqlikda ko’zga 
tashlanadi» (Arastu). 

---

212 
Antik davr mutafakkirlari nazarida chinakam shaxs deb shunday odamni aytish 
mumkinki, birinchidan, u axloqli, ikkinchidan, aql-idrok egasi, uchinchidan, 
boshqalar bilan muloqotga kirishadigan, to’rtinchidan siyosiy va davlat mavjudotidir. 
O’rta asrlar bizga shaxsning boshqacha tipini ko’rsatadi. Mazkur davr uchun 
jamiyatning tabaqalanganligi, kastalarga bo’linishi va qat'iy korporativlik xosdir. Shu 
sabali muayyan tabaqaga, kastaga, sexga, gildiyaga mansublik, uning qonunlariga, 
odatlariga, an'analariga boysunish shaxsning individual sifatlarining namoyon 
bo’lishidan ko’ra muhimroq va kuchliroq edi. 
Faqat yangi davrga kelib ayrim olingan inson shaxsining qimmati, avtonomligi, 
o’ziga xosligi qaror topadi. Bu ayniqsa, ijtimoiy-siyosiy fikr uchun xosdir. Ijtimoiy 
faollik, tadbirkorlik, ongli va foydali faoliyat, mustaqillik, individualizm, shaxsiy 
mas'uliyat, o’z qadrqimmatini bilish tuyg’usi mana bular shaxsning 
g’arb, yevropa-
amerika konsepsiyalari 
yuksak qadrlanadigan sifatlari hisoblanadi. 
Shaxsning sharq modeli esa boshqachadir. Shaxsning 
sharqqa xos modelining
 
bir nechta modifikatsiyalarini ajratib ko’rsatish mumkin (islom, budda, konfutsiy va 
hokazo). Shunday bo’lsa-da, ular o’rtasida ularni shaxsning g’arb modelidan ajratib 
turuvchi muayyan mushtarakliklar mavjud. 
Shaxsning sharq tipiga xos asosiy xususiyatlar quyidagilardir: mas'uliyat va 
majburiyatlarning inson huquqlari oldida ustuvorligi, xulq-atvordagi traditsionalizm, 
hulqatvorning, jamoaviy modellarining individual me'yorlardan ustunligi, sotsiumga 
ko’proq qaramlik, ijtimoiy muhit bilan aloqaning ko’pligi. 
Shuni esda tutish lozimki, shaxs tipi ijtimoiy munosabatlarning real tizimining 
in'ikosidir. Shaxsning shakllanishi va rivojlanishining muhim omili sifatida uning 
ijtimoiy faoliyati, sotsium hayotida muayyan rolni bajarishi namoyon bo’ladi. Individ 
shaxs sifatida faqat turli tuman ijtimoiy munosabatlardagina o’z-o’zini namoyon 
etishi mumkin. O’z vaqtida Arastu «insonning vazifasi uning ongli faoliyatidan 
iborat» deb hisoblagan edi. A.Jomiy «Qo’llaring baquvvat ekan, mavjud ekan 
kundalik mehnatga ko’ngil qoy» deya da'vat etgan bo’lsa, Ibn Sino «Bekorchilik va 
ishyoqmaslik faqat nodonlikka sabab bo’libgina qolmay, ayni paytda kasalliklarga 
ham sabab bo’ladi» deb ogohlantirgan edi. 

---

213 
Shaxs bu muayyan ijtimoiylashuv jarayonining natijasigina emas, bu uzluksiz 
o’sib boruvchi jarayon. Agar doimiy rivojlanish, kamolotga intilish, olg’a harakat 
bo’lmasa, u holda shaxs buzilishi, degradatsiyaga duchor bo’lishi mumkin.