O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Tayanch tushunchalar:
Inson, shaxs, individ, antropologiya, inson — biologik 
mavjudot, inson — ijtimoiy mavjudot, inson faolligi, inson qadri, introvertiv, 
ekstrovertiv, inson ehtiyojlari, manfaatlari,maqsadi, ideallari, inson huquqi, barkamol 
inson, praksiologiya, faoliyatning atributlari. 
 
Takrorlash uchun savollar.
1.
Sharq va G’arb falsafasida inson muammosi. 
2.
Falsafiy antropologiyaning paydo bo’lishi va rivojlanishi, predmeti va 
vazifalari. 
3.
Insonga introvertiv va ekstrovertiv yondashuvlar, biologizatorlik va 
sotsiologizatorlik konsepsiyalari. 
4.
Hayotning mazmuni va unda insonning vazifasi. 
5.
Inson borlig’ida o’zlikni anglashning namoyon bo’lishi. 
 

---

215 
9-MAVZU.
GLOBALLASHUV VA UMUMBASHARIY MUAMMOLARNING 
FALSAFIY JIHATLARI
Global muammolarni yechishda falsafaning roli
10
. 
Og‘ir va murakkab 
vazifalarni yechishda insonga fan doim yordam bergan. Bir paytlar erishib 
bо‘lmaydigan, inson imkoniyatlari darajasidan tashkarida bо‘lib tuyulgan 
narsalarning aksariyatiga aynan fan yordamida erishilgan. Ayni shu sababli global 
muammolar xavf solayotgani hakidagi ilk ogohlantirishlarning о‘ziyok odamlarni 
fanga о‘z e’tiborini karatishga, olimlarni esa, bu muammolarni yechish yо‘llarini 
izlashga majbur kildi. 
Yuzaga kelgan vaziyatning о‘ziga xosligi va yangiligi shundan iboratki, har 
kanday muayyan muammolarni ayrim fan yoki bir necha fanlar majmui doirasida 
о‘rganish mumkin bо‘lsa, inson, jamiyat va tabiatni ularning kо‘p sonli о‘zaro 
aloqalari va о‘zaro bog‘likliklarida kamrab oluvchi murakkab tizimdan iborat global 
muammolarni tadkik etishga ayrim fanlar kodir emas. Zero, о‘z tadqiqoti obyekti u 
yoki bu ayrim muammoni boshqa global muammolar kontekstida talkin qilishga 
muayyan fanlar doirasi torlik qiladi. Shu sababli, u yoki bu fan kaysi muayyan 
vazifalarni yechishidan kat’i nazar, ular bilan bog‘lik jarayonlar va hodisalarga, 
ya’ni butun vaziyatga, shu jumladan oxir-okibatda olingan natijalarga nisbatan 
falsafiy yondashuv doimo tadqiqotning zaruriy sharti hisoblanadi. 
Har kanday ayrim fanlar muayyan boskichda о‘z tadqiqot predmetini falsafiy 
jihatdan anglab yetishga u yoki bu darajada muhtoj bо‘ladi. Muayyan fan predmetiga 
va insoniyat oldida turgan muammolarga nisbatan bunday keng yondashuvsiz 
fundamental kashfiyotlar qilish ham, umuman fanning rivojlanishi ham mumkin 
emas. Shunday qilib, ayni holda, bir tomondan, masalalarning falsafiy yechimi 
tо‘g‘risida, boshqa tomondan esa falsafa fanlarning keng doirasi о‘zaro aloqa 
qilishini rag‘batlantirishi, bunda ularning fanlararo birlashuvi muhim о‘rin tutishi 
tо‘g‘risida sо‘z yuritiladi. 
Garchi falsafa odamlarning kundalik hayoti va amaliyotidan ancha uzoqda 
bо‘lgan haddan tashqari umumiy masalalarni о‘rganadi, degan fikr mavjud bо‘lsada, 
10
Ushbu mavzu f.f.n.,dots. T.T.Malikov tomonidan nashr etilgan Globallashuv va global 
muammolar.(О‘quv-uslubiy qо‘llanma. Namangan 2016. –B.60) asosida tayyorlandi.

---

216 
u (falsafa) global muammolarni yechishda muhim rol о‘ynaydi. Zero, umumiy 
nazariyalar, ba’zan bilimning aksariyat muayyan sohalariga qaraganda kо‘proq 
samara berishi mumkinligi yaxshi ma’lum. 
Albatta, falsafa siyosiy va boshqa qarorlar qabul qilish jarayoniga muqarrar 
tarzda va bevosita ta’sir kо‘rsatadi, deb aytish uncha о‘rinli bо‘lmaydi. Zero, uning 
bosh vazifasi dunyoqarashni shakllantirish va shu tariqa amaliy qarorlar ishlab 
chiqish jarayoniga bilvosita ta’sir kо‘rsatishdan iborat. Uning vazifasi global 
muammolarning tabiiy-ilmiy va texnikaviy jihatlarini bevosita о‘rganishdan emas, 
balki boshqa fanlar taklif qiladigan tegishli yechimlarning falsafiy, metodologik, 
madaniy va axloqiy negizini ta’minlashdan iborat. 
Falsafiy tadqiqot muayyan fanlarning mazkur sohadagi yutuqlariga tayanib, 
masalaning ayrim jihatlarini mavhumlashtiradi va global muammolarni ular bir-
birini qay darajada taqozo etishi nuqtai nazaridan о‘rganadi. Boshqacha aytganda, 
falsafiy yondashuv global muammolarni ularning ijtimoiy ahamiyati va ijtimoiy 
belgilanganligi nuqtai nazaridan yaxlit о‘rganishni nazarda tutadi. Bunday tadqiqot, 
avvalo, global muammolarning mohiyatini aniqlashni nazarda tutadi, chunki 
ularning asl tabiati va genezisini aniqlash bu muammolarning ilmiy va amaliy 
yechimini topish yо‘llarini kо‘p jihatdan belgilab beradi. 
Global muammolarni falsafiy anglab yetishning о‘ziga xos xususiyatlarini 
tavsiflar ekanmiz, falsafaning asosiy funksiyalaridan kelib chiqadigan va bilishning 
shu shakligagina xos bо‘lgan xususiyatlarni qayd etib о‘tamiz. 
Birinchidan, falsafa, dunyoqarashni shakllantirar ekan, inson faoliyati 
yо‘nalishini kо‘p jihatdan belgilaydigan muayyan mо‘ljallar beradi. Shu tariqa 
falsafa о‘zining dunyoqarashni shakllantirish va aksiologik funksiyalarini bajaradi. 
Ikkinchidan, turli fanlar doirasida о‘rganiladigan murakkab tizimlar haqida 
yaxlit tasavvur mavjud emasligi bu fanlarning о‘zaro hamkorligi yо‘lida jiddiy tо‘siq 
hisoblanadi. Shu ma’noda, falsafaning mazkur fan doirasida yuzaga keladigan 
nazariyalarni umumlashtiruvchi metodologik funksiyasi, ayniqsa, muhim ahamiyat 
kasb etadi, chunki ilmiy bilimning integratsiyalashuviga kо‘maklashadi. 

---

217 
Uchinchidan, falsafa ijtimoiy hodisalar va jarayonlarni tarixiy kontekstda 
tushuntirish imkonini beradi. U jamiyat va tabiat rivojlanishining umumiy 
qonunlarini ta’riflaydi va shu sababli global muammolarni о‘rganishda ularni 
ijtimoiy taraqqiyot bilan uzviy bog‘liq bо‘lgan qonuniy hodisa sifatida tushunishga 
yо‘l kо‘rsatadi. Shunday qilib, global muammolarning paydo bо‘lishi tasodif yoki 
insoniyatni haloqatga oldindan mahkum etuvchi taqdirning hukmi sifatida emas, 
balki qarama-qarshiliklarga tо‘la insoniyat tarixi obyektiv rivojlanish jarayonining 
mahsuli sifatida qaraladi. 
Tо‘rtinchidan, 
falsafa 
global 
muammolar 
rivojlanishining 
umumiy 
tendensiyasini, ularning о‘zaro aloqasi va bir-birini takozo etish darajasini falsafiy 
nuktai nazardan anglab yetish imkonini beradi. 
Beshinchidan, falsafa nazariy fikrlash madaniyatini rivojlantirish uchun 
imkoniyat yaratish orkali ma’naviy madaniy funksiyani bajaradi. Turli xalqlarning 
falsafa tarixini о‘rganish, ularning madaniyati bilan ham tanishish imkonini beradi. 
Muayyan xalqlar oldida turgan muammolarning birortasini ham ularning 
madaniyatiga bog‘lamasdan yechish mumkin emas. 
Oltinchidan, global muammolarga oid ilmiy axborotning shiddat bilan о‘sib 
borayotgan okimida yanada anikrok mо‘ljal olish imkoniyati tabiiy-tarixiy jarayonni 
yaxlit kо‘rish va uni talkin qilishga nisbatan dialektik yondashuv mahsuli 
hisoblanadi. 
Yettinchidan, falsafa inson hayotining mazmuni, о‘lim va umrbokiylik 
masalalarini kun tartibiga kо‘yadiki, bu insoniyatga global muammolar taxdid 
solayotgan sharoitda ayniksa, muhim ahamiyat kasb etadi. 
Nihoyat, falsafaning yana bir muhim metodologik funksiyasi shundan iboratki, 
u insoniyatning hozirgi muhim muammolari bilan bevosita bog‘lik bо‘lgan va 
bashariyat rivojlanishining obyektiv tendensiyalarini tushunish va anglab yetishda 
ulkan rol о‘ynaydigan «tabiat», «jamiyat», «sivilizatsiya», «ijtimoiy taraqqiyot», 
«fan-texnika inkilobi» kabi boshqa kategoriyalarni ishlab chiqadi. 
Hozirgi davrning global muammolarini о‘rganishga nisbatan falsafiy yondashuv 
hakida muayyan tasavvur hosil kilgach, endi globallashuv jarayonlari kuchayishiga 

---

218 
karab ahamiyati oshib borayotgan muammolarning о‘zini shu nuktai nazardan kо‘rib 
chiqamiz.