O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi j. Kulmuxamedov, Sh. Erbekov, K. Ibragimov, S. Raximberdiyev, D. Musayev

6.
 
 KERAKLI O‘QUV-JIHOZ, ASBOB-USKUNA VA 
ASHYOLAR: 
TICO avtomobili;
Plakat, albom va o‘quv qo‘llanma;
Chilangarlik ish o‘rni;
Kerakli asbob-uskunalar;
Avtomobilni ko‘targich yoki domkrat;
Dinamometrik dastak;
Artish va tozalash uchun ashyolar;
 

---

124 
3.2. ORQA OSMANING O‘NG TOMONINI QISMLARGA 
AJRATISH, O‘RNIGA QO‘YIB MAHKAMLASH 
TEXNOLOGIK JARAYONNING KETMA-KETLIGI
(TICO avtomobili misolida). 
Faoliyat turlari 
Asbob 
uskuna, 
mosla-
ma va 
ashyo 
Rasm (ko‘rinish) 
Ish bajarishda 
qo‘yiladigan tal-
ablar 
I-ish o‘rni: Ajratish ishlari 
1. Orqa 
g‘ildiraklarni 
yechib olishga 
tayyorlash.
G‘ildirak 
kaliti, 
domkrat.
1-domkrat. 
Gaykalar qo‘lda bu-
rash holatigacha 
bo‘shatilib, avtomo-
bil erkin harakatlan-
masligi 
ta’minlangach, orqa 
tomoni ko‘tarilsin.
2. Orqa g‘ildirak 
va tormoz bara-
bannini yechib 
olish.
Qo‘lda, 
tirgak, 
mosla-
ma, sir-
panuvchi 
bolg‘a.
1-sirpanuvchi bolg‘a 
dastagi;
2-moslama.
G‘ildirak olingach, 
maxsus asbob 2 
ko‘rsatilganday 
o‘rnatilib, sir-
panuvchi bolg‘a 1 
bilan orqaga urib 
tormoz barabani 3 
chiqarilsin.
3. To‘xtatib tu-
rish tormozi 
mexanizmining 
yuritmasi trosini 
chiqarib olish.
Kalitlar 
to‘plarni, 
qo‘lda.
1-richag; 2-tros.
Tormoz kolodkasini 
keruvchi plankadan 
tros uchi ajratilib, 
tormoz shchitidan 
tros bo‘shatib 
olinsin.
1
1
2

---

125 
4. Tormoz 
shlangini ajratib 
olish.
Kalitlar 
to‘plarni.
1-tormoz naychasi; 2-
shlang. 
Tormoz naychasi 1 
dan shlang 2 
ajratilib, teshiklar 
berkitilsin. 
Ifloslanishga yo‘l 
qo‘yilmasin.
5. Osmadan 
ko‘ndalang 
shtangani 
yechib olish
(o‘ng tomoni).
Kalitlar 
to‘plarni.
1-bolt; 2-shtanga.
Boltlar 1 bo‘shatilib, 
shtanga 2 olinsin.
6. Amortizatorn-
ing pastki qis-
mini bo‘shatib 
chiqarish.
Kalitlar 
to‘plarni.
1-bolt. 
Gayka 1 bo‘shatilib 
bolt chiqarilsin.
7. Bo‘ylama 
richagni yechib 
olish (o‘ng 
tomoni). 
Kalitlar 
to‘plarni.
1-gayka; 2-bolt; 3-richag.
Boltlar 2 bo‘shatilib, 
bo‘ylama richag 3 
olinsin.
8. Amortizatorn-
ing yuqori qis-
mini yechib 
olish (o‘ng 
tomoni).
Kalitlar 
to‘plarni.
1-gayka.
Gayka 1 bo‘shatilib, 
bolt chiqarilsin va 
amortizator olinsin.
1
2
1
2
1
1
3
2
1

---

126 
II-ish o‘rni: Yig‘ish ishlari 
9. Amortizatorn-
ing yuqori qis-
mini kuzovga 
mahkamlash 
(o‘ng tomoni).
Qo‘lda.
1-kuzov kronshteyni;
2-amortizator; 3-bolt.
Amortizator 2 
o‘rniga qo‘yilib, 
bolt 3 kiritilgach 
gayka burab 
qo‘yilsin.
10. Ko‘ndalang 
richagga bo‘y-
lama richaglarni 
o‘rnatish (o‘ng 
tomoni).
Kalitlar 
to‘plarni, 
dinamo-
metrik 
dastak.
1-richag; 2-boltlar;3-
gaykalar.
Bo‘ylama richag 1 
o‘rnatilib, boltlar 2 
kiritilgach, gaykalar 
3 7,0

9,0 kg.m 
momentda mahkam-
lansin.
11. Osmaga 
ko‘ndalang 
shtangani 
o‘rnatish.
Kalitlar 
to‘plarni, 
dinamo-
metrik 
dastak.
1-bolt; 2-shtanga. 
Shtanga 2 qo‘yilib 
gayka 1 3,5

4,5 
kg.m momentda 
mahkamlansin.
12. Bo‘ylama 
richagni kuzov 
kronshteyniga 
mahkamlash
(o‘ng tomoni).
Kalitlar 
to‘plarni, 
dinamo-
metrik 
dastak.
Kronshteyn 1 ga 
richag 2 o‘rnatilib 
bolt 3 kiritilgach 
gayka 7,0

9,0 kg.m 
momentda mahkam-
lansin.
1
2
3
1
3
2
1
2
3

---

127 
13.Ustun kosa-
chasiga prujina 
va uning detal-
larini o‘rnatish.
Qo‘lda.
1-ustun kosachasi;
2-prujina; 3-rezina bufer; 4-
bufer g‘ilofi; 5-prujina egari.
Ustun kosachasi 1 
ga prujina 2, zarba 
so‘ndirguvchi 
bufekr 3, buferning 
g‘ilofi 4 va prujina 
egari 5 o‘rnatilsin.
14. Amortiza-
torning pastki 
qismini 
o‘rnatish (o‘ng 
tomoni).
Qo‘lda.
1-bolt; 2-gayka.
Orqa osmani 
ko‘tarib, amortizator 
kronshteynga 
o‘rnatilib bolt 1 
teshikka kiritilsin va 
gayka 2 burab 
qo‘yilsin.
15. Amortiza-
torning ustki va 
pastki gaykala-
rini mahkamlash
(o‘ng tomoni).
Kalitlar 
to‘plarni, 
dinamo-
metrik 
dastak.
Gaykalar 1 va 2 
4,5

7,0 kg.m mo-
menda mahkamlan-
sin.
16.Tormoz 
shlangini ulash. 
(o‘ng tomoni) 
Kalitlar 
to‘plarni.
1-tormoz naychasi; 2-
shlang. 
Teshiklar ochilib, 
tormoz naychasi 1 
ga shlang 2 
o‘rnatilsin. Iflos 
kirishga yo‘l 
qo‘yilmasin.
1
2
3
5
4
1
2
1
2
1
2

---

128 
17. To‘xtatib 
turish tormozi 
mexanizmining 
yuritmasini 
o‘rnatib 
mahkamlash
(o‘ng tomoni).
Qo‘lda, 
kalitlar 
to‘plarni.
1-richag; 2-tros. 
Tormoz kolodkasini 
keruvchi planka 1 
ga tros 2 uchi 
mahkamlanib, 
tormoz shchitiga 
tros qobig‘i 
mahkamlansin.
18. Tormoz bar-
abani va 
g‘ildiraklarni 
o‘rnatish (o‘ng 
tomoni).
Qo‘lda.
Tormoz barabanlari 
o‘rnatilgan g‘ildirak 
o‘rniga o‘rnatilib, 
gaykalar burab 
qo‘yilsin.
19. Avtomobilni 
g‘ildiraklarini 
mahkamlash
(o‘ng tomoni).
G‘ildirak 
kaliti.
Tirgaklar olingach, 
avtomobilni orqa 
tomoni yerga tu-
shirilib, gaykalar 
8,0

12,0 kg.m mo-
mentda mahkamlan-
sin.
 
3.3. O‘QUV AMALIYOTINI O‘TKAZISH BO‘YICHA 
USLUBIY KO‘RSATMALAR 
O‘quv amaliyotining asosiy maqsadi, o‘quvchilarni mustaqil 
ravishda orqa osmani ko‘rsatilgan ketma-ketlik asosida yechib 
olish va konstruksiyasini o‘rganib yana o‘z o‘rniga mahkamlash.
1
2

---

129 
Ish jarayonida asbob-uskunalarni to‘g‘ri tanlab, xavfsiz ish-
lash usulidan foydalanib, mehnat va sanitariya-gigiyena qoidala-
rini shakllantirishdan iborat.
Dars bosqichlari 
Ta’lim beruvchi (o‘qituvchi) 
Ta’lim oluvchi 
(o‘quvchi) 
I-bosqich:
Tashkiliy qism. 
(20 daqiqa). 
Mavzu, amaliyot maqsadi, 
baholash mezonlari tushuntiri-
ladi.
Tinglab, 
o‘zlashtiradi.
II-bosqich: 
Kirish 
yo‘riqnomasi.
(20 daqiqa).
Mehnat xavfsizligi, sanitariya 
qoidalari va ishni bajarish 
ketma-ketligi tushuntiriladi.
Tinglab, 
o‘zlashtiradi.
III-bosqich: 
Nazariy bilimlarni 
tekshirish. (test).
(20 daqiqa).
Test savollarini tarqatib nazo-
rat qiladi.
Testga yozma 
usulda javob be-
radi.
IV-bosqich:
Bo‘shatib olish 
ishlari 
(80 daqiqa).
To‘g‘ri bajarilishi kuzatilib, 
ko‘rsatmalar beradi.
8 ta bo‘shatib 
yechish ishlari 
ko‘rsatilgan 
ketma-ketlikda ba-
jaradi.
V-bosqich: 
Yig‘ish ishlari:
(80 daqiqa)
To‘g‘ri bajarilishi kuzatilib, 
ko‘rsatmalar beradi.
11 ta o‘rnatib 
mahkamlash ish-
lari ko‘rsatilgan 
ketma-ketlikda ba-
jaradi.
VI-bosqich:
Yakuniy qism. 
(20 daqiqa).
Yo‘l qo‘yilgan xato-
kamchiliklar aytiladi. Mezonga 
asosanlangan holda baholab, 
ish o‘rnini qabul qilib oladi.
Uyga topshiriq ol-
ishib, ish o‘rnini 
tartibga keltirib, 
topshiradi.
 

---

130 
O‘QUVCHILARNING BILIMLARINI TEKSHIRISH 
UCHUN NAMUNAVIY TEST SAVOLLARI 
 
1.
 
 Qaysi javobda yuk avtomobilining osmasini asosiy qismla-
ri to‘g‘ri berilgan?
A) Ressor va o‘qlar;
B) O‘q va amortizator;
С) Ressor va amortizator;
D) Barachasi to‘g‘ri.
2. TICO avtomobilida qanday turdagi orqa osma 
qo‘llanilgan?
A) ikki vertikal silindrik prujinali, teleskopik gidravklik yuritma-
li nomustaqil osma.
B) ikki vertikal silindrik prujinali, teleskopik gidravlik yuritmali 
mustaqil osma;
С) ko‘ndalang tebranuvchi richagli-silindrik prujinali;
D) Teleskopli gidravlik amortizatorli nomustaqil osma.
3. Qaysi javobda prujinali osmani turi to‘g‘ri tariflangan?
A) tarelkasimon konusli prujina;
B) vintsimon eguluvchi prujina;
С) vintsimon cho‘ziluvchi prujina;
D) vintsimon siqiluvchi prujina. 
4. TICO avtomobilidagi ko‘ndalang shtangani vazifasi ni-
madan iborat?
A) osmani ushlab turadi;
B) surilishni cheklaydi;
С) osmani ko‘ndalang turg‘unligini ta’minlaydi;

---

131 
D) barcha javoblar to‘g‘ri.
5. Osmani yuqoriga harakatlanishini nima cheklaydi?
A) rezinali bufer;
B) prujina;
С) amortizator;
D) barchasi.
6. Stabilizatorning vazifasi nimadan iborat?
A) kuzovni yonga og‘ishini kamaytirish; 
B) ko‘ndalang tebranishni kamaytiradi;
С) kuzovni yoniga og‘ishi va ko‘ndalang tebranishni kamaytiradi;
D) ko‘prikni ushlab turadi.
7. Yengil avtomobillarda qaysi osmalar qo‘llaniladi?
A) nomustaqil osma;
B) mustaqil osma;
С) mustaqil va nomustaqil osma;
D) prujinali osma.
8. Ko‘rsatilgan ketma-ketlik asosida ish bajarmaslik nimaga 
olib keladi?
A) noqulaylikka;
B) detallarni sinishi yoki ishdan chiqishiga
С) ajratib yoki yig‘ib bo‘lmaydi;
D) barcha javoblar to‘g‘ri.

---

132 
9. Asbob-uskunadan to‘g‘ri foydlanmaslik nimaga olib ke-
ladi?
A) asbobni sinishiga;
B) ish unumini pasayishiga
С) shikastlanishiga;
D) barcha javoblar to‘g‘ri
10. Qaysi turdagi osmada g‘ildiraklarning turtki va siltanish-
lari bir-biriga ta’sir etadi?
A) mustaqil osmada;
B) nomustaqil osmada;
С) prujinali osmada
D) barcha javoblar to‘g‘ri
TEST JAVOBLARI (kalit) 
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
C 
D 
D 
D 
D 
C 
C 
C 
D 
B 
 
 

---

133 
4-ILOVA 
 
4.1
 
-MAVZU: “OLDINGI BOSHQARILUVCHI VA 
YETAKLOVCHI G‘ILDIRAKLAR YURITMASINI 
TEXNIK HOLATINI BAHOLASH, TXK VA
NOSOZLIKNI BARTARAF ETISH” 
1-MAQSAD: 
O‘quvchilar nazariy bilimlarini mustahkam-
lash, chuqurlashtirish, yuritmaga tashhis qo‘yish, TXK nosozli-
klarini aniqlash va bartaraf etish ko‘nikmalarini shakllantirish.
 
2.O‘QUV SOATLARI: 
6 soat (240 daqiqa). 
 
3.MODULNI O‘RGANISH JARAYONIDA EGALLA-
NADIGAN AMALIY KO‘NIKMALAR: 
−
mehnat muhofazasi va sanitariya qoidalariga rioya qilish;
−
detallarni tozalash va yuvish;
−
nuqsonlarni aniqlash va bartaraf etish;
−
asbob-uskunalardan to‘g‘ri foydalanish.
−
nuqsonli sharnir va himoyalovchi g‘ilofni almashtirish;
−
yuritmaga tashhis qo‘yish, TXK ishlari va asbob uskunalar.