|
P A U Z A
Badii y o’qishning t a'sirchan chiqishida pauza (lotincha so’z bo’lib, nutq
orasidagi to’xtam, sukut) muhim rol o’ynaydi. To’xtamning uzoq va qisqaligiga
ko’ra oddi y pauza, katta pau zalarga bo’linadi. Matnda oddi y pauza tikka chiziq
b i l a n , k a t t a p a u z a i k k i t a s h u n d a y c h i z i q b i l a n b e l gi l a n a d i .
Pauza bundan tashqari grammatik pauza va mantiqi y pauzal arga bo’linadi.
G r a m m a t i k p a u z a t i n i s h b e l gi l a r a s o s i d a yu z a g a k e l a d i . T i n i s h b e l gi l a r d a g i
pauza o’rni, darajasi S.Jo’raning «Tinish b el gilarning majli si » sh e'rida shunday
i f o d a l a n a d i :
F i k r l a r n i n g s t a n t s i ya s i — n u q t a d i r m a n ,
Har darak gap oxirida to’xtaydirman.
Parovozlar yo’l olgand ek stantsi yadan
M e n g a ye t ga c h , o l m o q k e r a k t o ’ l i k b i r d a m !
V e r gu l d a n k e yi n gi p a u z a h a q i d a s h u n d a y yo z i l ga n :
Fikrlarning «raz 'ezdi »man, m enda bir pas,
Olib o’tar har o’chuvchi yarim nafas.
Ko’rinadiki, nuqtadan so’ng to’liq nafas olinib, pauza qilinsa, v erguldan
so’ng yarim nafas olinib, pauza qilinadi. Nuqta va v erguldan ke yingi pauzalar
o d d i y p a u z a s a n a l a d i . Ik k i n u q t a , t e n g b o ’ l a k l a r o r a s i d a i s h l a t i l ga n t i r e d a n
so’ng ham oddi y pauza qilinadi.
Mana G` rais: G` «V aqt tamom, to’xtangiz », —
d e b q o l d i - k u . M a yl i e n d i yo ’ q ga p i m i z .
(S. Jo’ra).
«Ha ydar otasidan qolgan m eros — G` tegirmonni a ylanti rib kun ko’rar
edi », (A. Qahhor).
Uch nuqtadan so’ng katta pauza qilinadi. Katta pauzada yutinish, nafas
rostlash, labni til yordamida ho’llab olish mumkin.
K o n f u t s i , s h o m o n i y, i s l o m v a b u d d a ,
B u t v a t a s b i h yu k l a n ga n k a r v o n l a r . . . G ` G `
(G’. G’ulom),
G’.G’ulomniig «S ei yetim emassan », «T urksib yo’llarida », H.Olimjonning
«Baxtlar vodi ysi » singari sh e'rlarini o’qishda ta'sirchanli kni ifodalash uchun
katta pauzalardan o’rinli foydal anish talab etiladi.
82
P a u z a n i i g i k k i n c h i t u r i m a n t i q i y p a u z a b o ’ l i b , ga p yo k i m i s r a d a gi s o ’ z
gr u p p a l a r i n i b i r - b i r i d a n a j r a t i b , u l a r d a gi m a z m u n n i yo r q i n i f o d a l a s h g a x i z m a t
q i l a d i .
B a r m o q
v a z n i d a gi
s h e ' r
t i z i m i d a
m a n t i q i y
p a u z a n i n g
q u yi d a gi
ko’rinishlari bor. Misra ichidagi mantiqi y pauza o’rnini turoqlar b el gila ydi.
«Vodi ylarni ya yov k ezganda » misrasida 9 ta bo’g’in bo’lib, 4 Q 5
shaklidagi 2 ta turoqdan iborat. Misra bir sidrasi ga o’qilmasdan birinchi
t u r o q d a n ( v o d i yl a r n i ) k e yi n o d d i y p a u z a q i l n n a d i . S o ’ n g m a n t i q i y m a u z a m i s r a
oxirida va bandlar o’rtasidagi p auza m isra oxiridagi pauzaga nisbatan kattaroq
bo’ladi.
S h e 'r i i n g m a z m u n i v a b a n d l a r o ’ r t a s i d a gi m a n t i q i y b o g’ l a n i s h a s o s i d a
ayrim bandlar o’rtasida pauza bo’lmasligi ham mum kin. A.Oripovning
«Munojot »ni tishlab» G`sh e'rining birinchi va ikkinchi bandlari o’rtasida pauza
bo’ladi. Ikkinchi bandning oxiridagi «Xa yommikin dod » so’zlaridan k eyin
pauza qilinmasdan, uchinchi, to’rtinchi bandlar o’qiladi. To’rtinchn banddagi
«J allodsan, dun yo!» so’zlaridan so’ng katta pauza qilinadi. Sh e'r o’quvchi
to’xtab, nafasi ni rostlab, birinchi bandni qanda y sokin boshlagan bo’lsa, oxirgi
bandni ham o’sha tarzda o’qi ydi.
A r u z s h e 'r t i z i m i d a m a n t i q i y p a u z a o ’ r n i r u k n l a r ga b o g’ l i q d i r . M i s r a
n e c h a r u k n d a n t a s h k i l t o p ga n b o ’ l s a , u l a r t e n g b o ’ l i n i b , o ’ r t a d a p a u z a q i l i s h
t a 's i r c h a n l i k n i o r t t i r a d i . A . N a v o i yn i n g «M e h r i b o n e t o p m a d i m » g’ a z a l i n i n g
birinchi misrasida mantiqi y pauza qu yidagicha bo’l adi. Avvalo, misra
r u k n l a r ga a j r a t i l a d i :
M e h r k o ’ p k o ’ r ga z d i m a m m o — m e h r i b o n e — t o p m a d i m . M i s r a d a t o ’ r t t a
r u k n b o r e k a n , d e m a k i k k i n c h i r u k n d a n s o ’ n g p a u z a q i l i n a d i .
M e h r k o ’ p k o ’ r ga z d i m a m m o G ` m e h r i b o n e t o p m a d i m .
B a yt l a r o x i r i d a gi p a u z a yu q o r i d a gi p a u z a l a r g a n i s b a t a m h a j m j i h a t i d a n
kattaroq bo’l adi. Aruz sh e'r tizimida ham ta'sirchanlikni kucha ytirish maqsadida
baytlar o’rt asida pauza qilmaslik mumkin. Bunda yuqoridagi bayt bir so’z bilan
t u ga s a yu , k e yi n gi b a yt o ’ s h a s o ’ z b i l a n b o s h l a n s a , p a u z a q i l m a y o ’ q i s h
maqsadga muvofiq bo’ladi
E s h i gi n gd a i t b i k i n / b o s d i m n e c h a yi l q o v r i l i b /
Ushbu holimni ko’rib / kofir, musulmon yi g’ladi.
Yig’ladi hatto raqibning / rahmi kel gandin m engo /
Bori un qattiq ko’ngillik / chinmi, yolg’on yi g’ladi /
( S a k k o k i y) .
Erkin she'r tizimida pauza o’rni o’zgachadir. Bu she'r tizimida bir so’z ham bir misrani tashkil qilishi
mumkin .
Shuning uchun ularda misra oxirida hamisha pauza qilinmasdan, pauza ma'lum fikr tugalligi
ifodalangandan so’ng qilinadi.
Jahonning fotihi Iskandar!
Rum qaysari, qotil Chingiz, Botu, Jo’ji,
Temurlang qoldirib kimsasiz iz!
Chindan mo’g’ul o’chi borliqni jonliga qilib tang
–Qon — deya
–Qon — deya bosaroq kechmishdir!
Mantiqiy pauza o’rnining ko’chishi gapdan anglashilayotgan mazmunni butunlay o’zgartirib
yuboradi. Quyidagilarga e'tibor bering:
Aldasam / sizni yer yutsin.
Aldasam sizni / yer yutsin.
(«Maysaraning ishi» operasidan)
83
«Bir kuni Afandi a'lam bilan gaplashib o’tirganda, ularning gaplari bir-biriga to’g’ri kelmay
qolibdi. Shunda afandi a'lamni «Siz amoq odamsiz», — deydi. A'lam uni podshoning oldiga
sudraydi. Podsho Afandiga do’q-po’pisadan keyin:
Hozir jallod chaqiraman, — deydi.
Afandi a'lamga qarab:
—
Siz ahmoq / odam emassiz /, — deydi»/
Do'stlaringiz bilan baham: |
