O‘zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

 
Badiiy o’qish vositalari. 
R Ye J A : 
1.  Ovoz va undan foydalanish vositalari 
2.  Urg’u va pauzaning badiiy o’qishdagi o’rni    
3.  Temp va diktsiya 
4.  Mimika va imo-ishora 
 
BADIIY O’QISH VOSITALARI 
 
Badiiy o’qish ko’nikmasini egallash uchun badiiy o’qish vositalarini bilmoq, ularni amalda 
qo’llay olmoq zarur. Badiiy o’qish vositalariga quyidagilar kiradi: ovoz, intonatsiya, urg’u, pauza, 
talaffuz, temp, yuz-ko’z harakati, imo-ishora. 
 
O V O Z 
 
Adabiyot  o’qituvchisining  ovozi  jarangdor,  yoqimli  bo’lmog’i  kerak.  Ovozida  nuqsoni 
bo’lgan  muallimlar  uni  kamchiliklardan  holi  bo’lishiga  erishmoqliklari  zarur.  Hamisha  ovoz 
chiqarib o’qish, tovush paychalarini zo’riqtirmaslik, shamollatmaslik, mashq qilish orqali ovozdagi 

---

 
78 
nuqsonni  yo’qotish,  aqalli,  o’quvchi  sezmaydigan  darajaga  keltirish  mumkin.  Mashq  jarayonida 
H.Umarov, Q. Maxsumov, A.Rafikov, T.Tojievlar ijrosidagi asarlarni tinglash yaxshi natija beradi. 
Ovoz  past-baland,  ingichka-yo’g’on,  jarangdor-jarangsiz,  yoqimli-yoqimsiz,  mayinlik-
qo’pollik xususiyatlariga ega. Ovozning bu xususiyatlaridan ijobiy ma'nodagilarini egallash, matn 
mazmunidan kelib chiqib, o’qish jarayonida ulardan mahorat bilan foydalaiish zarur. 
Badiiy o’qish jarayonida ovozdan foydalanishda quyidagilarga e'tibor bermoq kerak. 
1.  Matn  o’qilayotgan  joy  va  tinglovchilar  soni  hisobga  olinadi.  Universitet  katta  majlislar 
xonasida  ovoz  boshqacha  berilsa,  adabiyot  to’garagi  qatnashchilariga  matn  o’qilayotganda 
boshqacha  ovoz  ishlatiladi.  Matn  o’qiyotgan  kishi  ovozini  oldingi  qatordagi  o’quvchi  ham,  orqa 
qatordagi o’quvchi ham bemalol eshitishi kerak. 
Ba'zan  hayron  qolaman.  Pedagogika  muallimlari:  Q.A.,  M.A.lar  darsini  butun  koridorda 
eshitish  mumkin.  Ular  o’z  nazdida  jon  kuydirib,  bor  ovoz  bilan  yaxshi  dars  o’tayapman,  deb 
o’ylaydi. Aslida-chi? Ovozni me'yoridan ortiq baland qo’yish, birinchidan, muallimni charchatadi. 
Ikkinchidan  esa,  tinglovchilarning  eshitish,  qabul  qilish  a'zolarini  shu  qadar  toliqtiradiki,  ular 
keyingi  soatdagi  darsni  yaxshi  qabul  qila  olmaydilar.  Shuning  uchun  ovozdan  yuqoridagi  shartlar 
bo’yicha me'yorida  foydalanish  kerak. 
2. Ovozning past yoki baland qo’yilishi o’qilayotgan matn mazmuniga bog’liqdir. Agar lirik 
kayfiyat ifodalovchi, sevgi, ezgulik kabi mazmundagi bandlar, matnlar o’qilayotgapda ovoz bosiq, 
mayin bo’lmog’i talab qilinadi. Masalan:   
Ko’rmay desam, ko’zim ko’r emas,  
Yurmay desam, oyog’im butun. 
Lekin qalblar ortiq jo’r emas,  
Hayollarga bo’laman tutqun. 
(Mirtemir). 
Matn  mazmunida  g’urur,  iftixor,  shodlik  singa ri  kayfi yatlar  ifodalansa, 
ovoz baland, jarangdor bo’lishi zarur.   
Amerika sehrli diyor  
Uxlar edi Kolumb ham hali.  
Dengiz ortin yoritdi ilk bor.  
Beruniyning aql mash'ali.  
Kolumbda bor alamim manim,  
O’zbekiston — Vatanim manim. 
(A. Oripov). 
 
3. Ovozning past yoki baland qo’yilishi she'r tizimiga ham bog’liq. Aruz she'r tizimida ovoz 
o’rtacha, mayin tarzda beriladi: 
 
Ko’rgali husningni zoru mubtalo bo’ldim sango,  
Ne baloliq kun edikim oshno bo’ldim sango. 
 
 (A. Navoiy). 
Erkin  she'r  tizimiga  mansub  she'rlarda  xitob,  chaqiriq,  jo’shqin  kayfiyatlar  ifodalangani 
uchun ularda ovoz baland, shiddatli beriladi: 
Bu yo’llar ko’p qadim yo’llardir...  
Konfutsi, shomoniy, islom va budda,  
But va tasbeh yuklangan karvonlar... 
Xuddi shu yo’ldan zang urib,  
Childirma qoqaroq, 
Takbirlar hayqirib, 
Qurbon, — deb 
- Qurbon, — deb kechmishdir. 
(G’. G’ulom). 
 

---

 
79 
      4.Bir she'r bir xil ovozda o’qilmaydi. Bandlar mazmunidan kelib chikib, har band o’zgacha 
ovoz  bilan  o’qilsa,  ta'sirchanlik  ortadi.  Bir  xil  ovozda  o’qilgan  she'r  tinglovchini  zeriktiradi, 
she'rdagi  g’oyaviy  niyat,  his-hayajon  to’la  ifodalanmaydi.  A.Oripovning  «O’zbekiston»  she'ridagi 
yonma-yon  keluvchi  quyidagi;  bandlar  ikki  xil  ovozda  o’qiladi.  Quyidagi  bandda  ovoz  qat'iy, 
jarangdor bo’ladi: 
:
 
Tinch turarmi bu ko’hna olam  
Tinch turarmi dog’uli zamon.  
Oromingni buzdi sening ham  
Fashist degan vahshiy olomon  
Qonim oqdi Dantsigda manim  
Sobir Rahim yiqilgan chog’da.  
Lekin, yurtim, kezolmas g’anim  
O’zbekiston — Vatanim manim. 
O’zbekiston atalgan bog’da.  
 
Mana bu bandda esa ovoz mayin, dardchil berilmog’i kerak:  
Kech kuz edi, men seni ko’rdim!,  
Derazamdan boqardi birov.  
U sen eding, o dehqon yurtim,  
Turar eding yalangto’sh, yayov.  
Tashqarida izillar yomg’ir,  
Kir, bobojon, yayragil bir oz,  
Deding: «Paxtam qoldiku axir,  
 
Yig’ishtirmay kelmasdan ayoz». 
Ketding, umri mahzanim manim, 
O’zbekiston — Vatanim manim.