O‘zbеkisтоn rеspublikаsi оliy vа o‘rта махsus та’liм vаzirligi

3.1.Madaniy hayot. Tarjimonlik, adabiyot, san’at va arxitektura.
Ispaniya madaniyati turli xil tarixiy ta'sirlarga asoslanadi. Dastlab, unga qadimgi Rim madaniyatiga katta ta’sir ko‘rastgan. Ispaniya asrlar davomida yunon-rim madaniyatining biri qismi bo‘lib kelgan. Til va din sohasida Qadimgi Rimliklar ispan madaniyatida chuqur iz qoldirdi. Ispaniya tarixining keyingi davrlarida ispan madaniyati va anʼanalariga boshqa xalqlar madaniyatining ma’lum bir elementlarni ham qoʻshildi. Milodiy 711-yildagi musulmonlar istilosi tub oʻzgarishlarga olib keldi va keyingi sakkiz asr davomida madaniyat, jumladan, meʼmorchilikda ham katta yutuqlarga erishildi. Masalan, Kordova Umaviylar sulolasi davrida o‘z davrining madaniy poytaxti sifatida tanildi. Аrablar istilosidan keyin Ispaniyaning iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar ijtimoiy hayoti, madaniyatiga ham katta taʼsir etdi. Jamiyatning madaniy hayotiga islom isaviya dinidan farqli o‘laroq, ancha ijobiy taʼsir etdi, madaniy, ilmiy aloqalar kengaydi. Madaniyat jihatidan yuqori bo‘lgan sharqiy mintaqa fanining yutuqlari xalifalikning boshqa viloyatlariga ham o‘z taʼsirini o‘tkazish imkoni tug‘ildi. Аrablarda maorif ishlari ham ancha yuqori saviyada edi. Ispaniyaning eng qoloq viloyatlarida ispan va arab bolalari uchun unlab maktablar ochildi. Masalan, Hakam II (961—976) Kordovada kambag‘allarning bolalari uchun davlat hisobidan 27 ta maktab tashkil etgan.
Аbdurahmon II adabiyot, sanʼat, astronomiya va umuman ilmning muxlisi bo‘lib, Аndalusda madaniyatning ravnaq topishiga katta hissa qo‘shgan. Islom dunyosining turli mamlakatlari — Movarounnahr, Eronga vakillar yuborib, noyob qo‘lyozmalarni oldirtiradi, imkoni bo‘lmagan chog‘da ulardan ko‘chirmalar buyurtiradi, grekcha asarlarni arab tiliga ag‘darishni uyushtiradi. O‘z saroyiga ko‘zga ko‘ringan olim, shoirlarni jalb etadi. Аmir Аbdurahmon II saroyida o‘nlab xattotlarni to‘plab, ularga kitoblar ko‘chirishni topshiradi. Natijada Ispaniyada arab tilida yaratilgan asarlardan tashqari, grek tilidan tarjima etilgan Gippokrat, Аristotel, Platon, Evklid, Galen, Ptolomey kabilarning asarlari ham to‘planadi. Movarounnahrda yaratilgan yoki tarjima etilgan ilmiy, badiiy asarlar ham tez fursatda Аndalusga borib yetgan. Tarixchilarning xabarlariga ko‘ra Kordovada xalifa kutubxonasida to‘rt yuz ming kitob to‘plangan. Аfsuski, bu boy kutubxona vayron qilingan. Bir qismini muvaqqat hukmdor Аn-Mansur ibn Аbu Аmir (al-Manzor, vafoti 1002 yil) X asr oxirida islom xurofoti doiralaridan cho‘chigani uchun ataylab yo‘q qiladi, asosiy qismi XVI asrda isaviy dindorlar va korollarning arabcha kitoblarni yo‘qotish haqidagi buyrug‘iga binoan kuydirilgan.
Ispan arablari xalifalikning turli viloyatlarida yaratilgan fan yutuqlarini imkon boricha o‘zlashtiribgina qolmay, uni boyitishga ham o‘z hissalarini qo‘shganlar (Ibn Rushd, Ibn Tufayl, Ibn Xazm, al-Аrabiy va boshqalar). Bundan tashqari, ispaniya yahudiylari (Аvitsebron, Galevi, Maymonid, Ibn Zakbel va boshqalar), arablashgan yoki islom diniga o‘tgan ispanlar ham Sharq madaniyati va ilm-fanini takomillashtirishga o‘z hissalarini qo‘shganlar.
Аrablar ilm-fanga oid faoliyatlarini tarjimonlik ishidan boshladilar. Ularda bu masalada boy tajriba ham bor edi. Fan tarixidan yaxshi maʼlumki, XII–XIII asrlarda Ispaniyaning Toledo, Saragossa, Segoviya, Navarra, Sevilya va Barselona shaharlarida yo‘lga qo‘yilgan tarjima faoliyati natijasida Musulmon Sharqi olimlarining yuzga yaqin asarlari lotin tiliga o‘girilib, tadqiq etilgan. Mazkur tarjima markazlari orasida Toledodagi maktabning fan tarixida tutgan o‘rni nihoyatda muhim bo‘lib, u XII–XIII asrlarda Sharq ilm-fan yutuqlarini Gʼarbga yetkazib beruvchi «tranzit punkti» vazifasini bajargan.²⁸
Ovropa mamlakatlarida dunyoviy madaniyat, ilm-fan, adabiyotning boshlanishi Ispaniyada 1085 yili Toledoning isaviylar tomonidan ishgol etilishi va 1125— 1151 yillari Kastiliya davlatining kantsleri, Toledo arxiepiskopi Raymundo o‘z zamonasining yirik olimlarini to‘plab tarjimonlar maktabini tashkil etishdan boshlandi. Toledo tarjimonlik maktabining umuminsoniy sivilizatsiya taraqqiyoti uchun ahamiyati nihoyatda katta edi.
Maktabda o‘z faoliyatini olib borgan tarjimonlarning asosiy guruhini Yevropaning turli mamlakatlaridan kelgan odamlar tashkil etdi. Ulardan ispanlar – Seviliyalik Xuan, Domingo Gundisalvo, Ispaniyalik Jon, Toledolik Mark, Alvaro de Ovyedo; inglizlar – Bartlik Adelyard, Alfred va Maykl Scot; italiyaliklar – Kremonalik Jerardo, Olmoniyalik German; yahudiylar - Ibn Dovud, Ya'ud Ibn Moshe Koen, Ishoq Ibn Sid, Ibrohim de Toledo, Samuel de Toledo; Flamand - Bruggelik Rudolf²⁹. Ular ham arab, ham lotin tili bilimdonlari edi. Ular ko‘plab Sharq olimlari asarlarini lotin tiliga tarjima qiladilar. Bular orasida, ayniqsa, sermahsuli Derardo bo‘lib, yuzga yaqin asar tarjimasini amalga oshirgan. Аrablardan isaviylar qo‘liga o‘tgan boshqa shaharlarda ham tarjimonlik ishlari uyushtiriladi. Shotlandiyalik Mixail faqat Toledoda emas, Frantsiya, Italiya, Аngliyada ham ishlab ijod etgan. U Sitsiliyada Fridrix II saroyida ham tarjimonlik faoliyatini davom ettirib, shoh uchun Аristotel asarlari va Ibn Rushd tomonidan ularga yozilgan sharhlar, Ibn Sino asarlarini ham lotin tiliga ag‘dargan.
Kastiliya shohi Donishmand Аlfons X (1252— 1284) ham zamonasining ilg‘or shaxslaridan edi. 1863-yil Madridda Donishmand Аlfonsning astronomiyaga oid ikki jildlik ilmiy risolasi chop etiladi. Uning yozilishida ispan, arab va yahudiy olimlar ishtirok etganlar. Bu fakt arab Ispaniyasida tarbiya topgan isaviy korol o‘z zamonasining maʼrifatparvar arbobi bo‘lib yetishganidan dalolat beradi. Korolь uz manfaatidan kelib chiqib bir qancha tarixiy, ilmiy asarlar tarjimasini uyushtiradi, madrasalar tashkil etadi. Аlfons X ning buyrug‘i bilan amalga oshirilgan tarjimalar ham lotin, ham ispan tilining kastil shevasida amalga oshirilgan. XIII asrga kelib ommaviy tarjima ishlari nihoyasiga yetadi, to‘g‘ri, XVI—XVII asrlargacha ham davom etadi, lekin endi avvalgilari takomillashtirilib qayta tarjima qilinadi. Ispaniya va Sitsililda XIII asrgacha amalga oshirilgan tarjimalar tufayli Sharq fani G‘arbiy Ovruponing maʼnaviy kamolotiga o‘z taʼsirini o‘tkazadi.
IX—XIII asrlarda ilmga chanqoq ovrupolik yoshlar Ispaniyaga kelib avval til, madaniyatning umumiy elemantlarini o‘zlashtirib so‘ngra madrasalarda taʼlim oladilar. Ispaniyadagi arab universitetlarini tamomlab vatanlariga qaytganlarni "mag" (yaʼni zardusht), hamma bilimlardan xabardor deb ataganlar. U davrdagi madrasalar bizning tushunchamizdagi oliy diniy o‘quv yurti bo‘lmay, haqiqiy universitetga yaqin turgan. Taʼlim maskanlarida ilm-fanning turli sohalariga doir eng so‘nggi yutuqlardan bilim berilgan. Kordova universitetidan keyin birin-ketin Sevilya, Toledo, Valensiya, Granada madrasalari tashkil etiladi³⁰. Ovrupodagi eng qadimiy taʼlim o‘choqlari Parijdagi Sorbonna, Аngliyadagi Kembrij universitetlari esa XII asrda tashkil etilgan.
Rekonkista ispan (asosan Kastiliya) xalq eposida juda yorqin aks etgan. X asr oxiri—XI asr boshlarida vujudga kelgan ilk sheʼrlar hozirgacha bu kurashni alohida ispan davlatlari oʻrtasidagi nizolar bilan bogʻlab kelgan (X asr voqealariga bagʻishlangan sheʼrlar shular). XI asr voqealarini aks ettiruvchi keyingi epik asarlarda rekonkistaning eng muhim qahramonlik epizodlari allaqachon diqqat markazida bo‘lgan. Side Kampeador (sid - usta, campeador - jangchi, jangchi) haqidagi xalq ertaklarining asosini rekonkistaning harbiy boshliqlaridan biri Rodrigo Diaz de Vivar faoliyati tashkil etdi. Ba'zi xalq dostonlarida u hatto xalqning asli va uning manfaatlarining bevosita himoyachisi sifatida tasvirlangan. Shaharlarning rivojlanishi, feodal aristokratiyaga qarshi chiqqan burgerlarning siyosiy ta’sirining kuchayishi Ispaniya madaniyatida o‘z aksini topdi. Ommabop va burger ta'siri Xuan Ruizning (1283-1350) "Yaxshi sevgi kitobi" she'rida eng aniq namoyon bo‘ldi. Ushbu biografik she'rning hikoya qilish shakli keyingi "pikaresk roman" ni eslatdi, unda oddiy xalqdan bo‘lgan xizmatkorlar o‘zlarining kattalaridan ko‘ra aqlli va epchilroq bo‘lib chiqdilar. Yuqori tabaqalar adabiyotida ham sezilarli o‘zgarishlar sezildi. Feodal zodagonlari kuchaygan qirol hokimiyatiga qarshi kurashda mag‘lub bo‘lib, saroy zodagonlariga aylanib, sinfiy qarashlarning tor doirasiga yakkalanib, "ritsarlik" fazilatlari va sodiq tuyg‘ularini tarbiyalay boshladilar. Bu muhitda mavrlarga qarshi kurash qahramonligini tarannum etuvchi provans trubadurlarining poetik asarlari, fransuz ritsarlik romanslari va eski romanslari keng tarqaldi. XV asrning oxirgi choragida ispan adabiyotining eng diqqatga sazovor yodgorliklaridan biri - "Selestina" dramatik qissasi yaratildi, uning muallifi Fernando de Roxas edi. Bu qissada plebey-demokratik xususiyatlar, yangi odamning feodal urf-odatlariga qarshi kurashi, shaxsiy his-tuyg‘ularning to‘liq erkinligi talabi va realizmga intilishi aniq namoyon bo‘ladi. XIV-XV asrlar tasviriy sanʼatida iqtisodiy va ijtimoiy hayotning yangi hodisalari, asosan, ispan aristokratiyasining muhtasham saroylarining meʼmoriy dizaynida, masonlar va hunarmandlar tomonidan qurilgan muhtasham saroylarda, shahar hokimiyatlari va soborlarida, Gotika, Morish (arab) uslubi va erta Italiya Uyg‘onish davri elementlarini birlashtirgan. Bu binolarning barchasi hunarmandlar ijodi mevasi bo‘lgan bezakli bezaklar va badiiy tosh va yog‘och o‘ymakorligining boyligi bilan ajralib turardi. Keramika ishlab chiqarish katta rivojlanishga erishdi. Ispaniyalik Morish keramikasi deb ataladigan eng mashhur namunalar orasida mashhur Fortuniy vazasi mavjud³¹.
Bu davrdagi ispan arxitekturasi Pireney yarim orolining shimoliy qismida, bir tomondan, Ispaniyaga Fransiyadan, xususan, Overndan kirib kelgan Romanesk uslubi ta’sirida, ikkinchi tomondan, Iberiya yarim orolining shimoliy qismida rivojlangan. janubda keng tarqalgan mavr uslubi, o‘z navbatida xristian bazilikalarining me'moriy uslubi va Vizantiya uslubi ta'sirida bo‘lgan Ispaniyadagi Romanesk me'morchiligining eng muhim yodgorligi Santyago de Kompostela sobori (XI asr), Salamankadagi XII asr sobori (1120-1178 yillarda qurilgan) hisoblanadi. XIIIasr oʻrtalarida Ispaniyada gotika uslubi rivojlana boshladi, uning asosiy yodgorliklari Burgos (1221-1230), Toledo (1227) va Leon (XIIIasrning 2-yarmi)dagi soborlaridir. Umuman olganda, XIII asr ispan gotikasining o‘ziga xos xususiyati shundaki, u mavriy elementlar bilan birgalikda Romanskiy uslubining ba'zi xususiyatlarini saqlab qolishda davom etdi.

Xulosa.
Oʻrta asrlar Pireney yarim oroli mamlakatlari tarxi hozirgacha koʻplab olimlar tomonidan keng oʻrganilgan bo‘lsada, biroq, bu davr hali ham uning mazmuni haqidagi qiziquvchan olimlar uchun qiziqish doirasiga ega. Ushbu mintaqada xristianlar, musulmonlar va yahudiylar o‘rtasidagi doimiy o‘zaro ta'sir tufayli ham ijobiy, ham salbiy ma’noda katta o‘zgarishlar ro‘y berib turdi. Arablar bosqinidan to Ispan qirolligi vujudga kelgunga qadar bo‘lgan deyarli 800 yil davomida ushbu mintaqada murakkab jarayonlar yuz berdi. O‘zaro tinimsiz urushlar, nasroniylarning arablarga qarshi kurashlari, yagona davlatdan turli davlatlarga parchalanish va yana qayta birlashish, madaniyatlar va xalqlarning o‘zaro aralashib ketishi, ilm-fanning o‘ziga xos tarzda yukasala boshlashi kabi jarayonlar mintaqaning XI-XV asrlardagi tarixni ifodalaydi.
XII asrga kelib Ispaniyada jamiyatning kaleydoskopik qiyofasi shakllana boshladi. Ispaniyaning siyosiy, ijtimoiy, diniy va madaniy merosini tashkil etgan turli xil an'analarni uyg'unlashtirish asrlar davomida qiyinchiliklar bilan bo‘lgan bo‘lsa ham, ammo o‘rta asrlardagi Yevropaning yanada dinamik va qiziqarli dunyolaridan biriga aylantirishga katta hissa qo‘shgan.
Umuman olganda, Ispaniya Yevropada boshqa davlatlardan o‘z tarixi, aholisining xilma-xilligi va Yevropadan tashqaridagi sivilizatsiyalar bilan yaqin aloqalari orqali tarixiy davrlarda ham, hozirgi zamonda ham farq qiladi. Ispaniyaning o‘ziga xos tarzdagi joylashuvi ham uni boshqa siviliztisyalar bilan doimiy aloqada va potentsial to‘qnashuvlarda bo‘lishiga zamin yaratdi. Pireneya yarim orolining turli xil xalqlar tomonidan, jumladan arablar, bosib olinishi va tashqaridan migratsiya to‘lqinlari nafaqat Ispaniyaning demografik xarakterini, balki uning siyosiy va ijtimoiy xarakterini qanday shakllantirdi. O‘rta asr Ispaniyasi xristian, musulmon va yahudiy jamoalarining birgalikda yashashida o‘ziga xos tarixga ega edi. Shu bilan birga, nasroniy va islom siyosiy kuchlari o‘rtasidagi ko‘p asrlik to‘qnashuvlar oxir-oqibat har ikki tomonda diniy jangarilikni keltirib chiqardi. O‘rta asrlar oxirida g'alaba qozongan xristian qirolligida diniy o‘ziga xoslik ispan hayotining barcha jabhalariga singib ketdi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. 
   A. Huici Miranda. Las Grandes Batallas de la Reconquista durante las Invasiones Almoramdes, Almohades y Benimerines. – Madrid. 1956. – pp. 405.
   
2. 
   Barton, Simon. A History of Spain. Palgrave Macmillan. 2004. pp. 302.
   
3. 
   Bennison, Amira K. The Almoravid and Almohad Empires. – Edinburg: Edinburgh University Press, 2016. – pp. 392.
   
4. 
   E. Levi-Provengal, Inscriptions Arabes dEspagne. – Leiden/Paris, 1931.
   
5. 
   Harvey. Islamic Spain, 1250 to 1500. – Chicago: University of Chicago Press, 2014. pp. 386.
   
6. 
   Hugh Kennedy. Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. – New York. 1996. – pp. 342.
   
7. 
   Mahmoud Makki. The Legacy of Muslim Spain / edited by Salma Khadra Jayyusi. – London: The Dictionary of Art, 1994. – pp. 1099.
   
8. 
   Matt Clayton. History of Portugal: A Captivating Guide to Portuguese History from Ancient Times to the Present Captivating History. 2022. pp. 176.
   
9. 
   Miranda, Ambroxio Huici (1970). "The Iberian Peninsula and Sicily". In Holt, P.M; Lambton, Ann K.S.; Lewis, Bernard (eds.). The Cambridge History of Islam. Vol. 2A. Cambridge University Press. pp. 436.
   
10. 
    O‘Callaghan, Joseph F. A History of Medieval Spain. New York: Cornell University Press, 2013. Pp.792.
    
11. 
    O‘Callaghan, Joseph F. The Gibraltar Crusade: Castile and the Battle for the Strait. Philadelphia: University of Pennsylvania Press., 2011. - Pp. 376.
    
12. 
    Otabek Makhmudov, THE TOLEDO SCHOOL – MYTH OR REALITY: A refutations to J.S.Santoyo and A.Kalashnikov. Look to the past. 2021, vol. 4, issue 4, pp.38-48.
    
13. 
    Makhmudov, O.V. THE BEGINNING OF THE EUROPEAN RENAISSANCE. EPRA International Journal of Research and Development (IJRD). 2020. p. 106
    
14. 
    O.R. Constable. Trade and Traders in Muslim Spain. Cambridge: Cambridge University Press, 1994. Pp 320.
    
15. 
    Peter Linehan. History and the Historians of Medieval Spain. – Oxford: Clarendon Press, 1993. pp. 748.
    
16. 
    Shillington, Kevin. History of Africa. – New York: Palgrave Macmillan, 2005. – pp . 450.
    
17. 
    Vidal Castro, Francisco. "Muhammad IV". Diccionario Biográfico electrónico (in Spanish). Madrid: Real Academia de la Historia.
    
18. 
    Viguera Molins, Los Reinos de Taifas y las invasiones magrebíes (Al-Andalus del XI al XIII). – Madrid: Editorial Mapfre, 1992. pp 377.
    
19. 
    William D. Phillips Jr; Carla Rahn Phillips. A Concise History of Spain. Second edition. – Cambridge: Cambridge University Press, 2016. pp. 456.
    
20. 
    Н.А.Сидоровой (ответственный редактор), Н.И.Конрада, И.П.Петрушевского и Л.В.Черепнина. Всемирная История. Том III. – Москва, 1957. c. 884.
    
21. 
    Уотт, У. М. Мусульманская Испания / У. М. Уотт, П. Какиа. — М: Наука,, 1976. — С. 199.
    
22. 
    Fozila Sulaymonova. Sharq va G‘arb. – T.: O‘zbekiston, 1997. – B. 416.
    
23. 
    V.F. Semyonov. O‘rta asrlar tarixi. – T.: O‘qituvchi, 1973. – B. 640.