O‘zbеkisтоn rеspublikаsi оliy vа o‘rта махsus та’liм vаzirligi

III. XI-XV asrlarda Pirenaya yarim oroli mamlakatlari ijtimoiy- iqdisodiy va madaniyati hayoti.
3.1. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Katolik cherkovi.
Kordova xalifaligi qulagandan keyingi ikki asr davomida Pireney yarim orolining aholisi va turli irqiy guruhlar soni ortdi. Buning bir qancha sabablari bor edi. Xristian Ispaniyaning etnik tarkibiga qadimgi iberiya, rim va vestgot nasl-nasabidan bo‘lgan galisiyaliklar, leoniyaliklar, kastiliyaliklar, portugallar, aragonlar, kataloniyaliklar, basklar va boshqalar kirgan. Bu vaqtga kelib, til va urf-odatlardagi farqlar bu guruhlarni bir-biridan ajratib turadigan darajada aniqlangan edi. Bundan tashqari, yarim orolda istiqomat qilgan shimoliy Yevropaliklarning umumiy nomi bo‘lgan franklar soni tobora ortib borardi.²⁴
Rekonkista davrida ispan millati shakllana boshladi. Rekonkistaning birinchi asrlarida rasmiy lotin tili bilan bir qatorda turli lahjalar uchun asos boʻlib xizmat qilgan turli xalq shevalari ham mavjud edi. Ulardan eng keng tarqalgani XI asr oxiri XII asr boshlarida shakllana boshlagan kastiliya tili boʻlib, bu vestgot tilining ozgina taʼsirida boʻlgan roman lahjasi edi. Mozarablar orqali arab tilining ayrim elementlari Kastiliya shevasiga kiritilgan.
Turli Pireney davlatlarining (Kastilya, Aragon, Kataloniya va Portugaliya) ichki tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlaridan qat'i nazar, ularning har birida katolik cherkovi juda katta rol o‘ynadi. Cherkov qayta bosqinchilikdan oʻz manfaatlari yoʻlida foydalanishga intilib, unga nasroniylar va musulmonlar oʻrtasidagi faqat diniy kurash xarakterini berishga va uni sof cherkov maqsadlariga boʻysundirishga harakat qildi.Ruhoniylar qayta bosib olishda ishtirok etib, bosib olingan hududlarni oʻz manfaatlari yoʻlida qoʻzgʻatishga harakat qildilar. cherkov domenlari. Bu yerlarga joylashgan dehqonlar ustunlar, krepostnoylar va ozod qilinganlar otryadlari boshchiligida urushga kelgan abbatlar va yepiskoplarga shaxsiy, yer va sud qaramligiga tushib qolishdi.²⁵
Ruhoniylarning eng yuqori vakillari Iberiya shtatlarida bir qator yangi ruhiy ritsarlik ordenlarining (Sant-Yago, Alkantara, Kalatrava) paydo bo‘lishiga hissa qo‘shdilar. Bundan tashqari, u erda Dominikan ordeni katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Qattiq nizom va qat’iy markazlashuv bilan ajralib turuvchi bu yangi tartibning barcha kuchlari bid’atchilarga qarshi kurashga, feodal zulmiga qarshi har qanday norozilikni bostirishga qaratilgan edi. Dominikanliklar ko‘pincha o‘zlarini "Xudovandning itlari" (domini qamishlari, so‘zlardagi majoziy o‘yin) deb atashgan va o‘zlarining oq kiyimlariga ramz sifatida og'zida alangali mash'alali itning tasvirini kiyishgan.
1216-yilda papalik buyrug'ini tasdiqlaganidan so‘ng, Dominikanlar inkvizitsiyada katta rol o‘ynay boshladilar, ular diniy va siyosiy obskurantizmga har qanday tarzda qarshi bo‘lgan barcha odamlarni bid'atchilar sifatida olovda yoqib yubordilar. Dominikanliklar reaktsion katolik ilohiyotining jangari voizlariga aylandilar. Dominikan ordeni Ispaniyada paydo bo‘lishi bejiz emas. U rekonkista davrida Kastiliya va Aragondagi katolik cherkovining kuchini oshirishga yordam bergan sharoitlar tufayli yaratilgan.
O‘z kuchini mustahkamlash uchun kurashda ispan qirollari katolik cherkoviga tayangan. Hech bir joyda katolik cherkovi Ispaniyadagidek kuchli emas edi. Rekonkista “hilol bilan xoch” kurashi, ya’ni xristian xalqlarining musulmonlarga qarshi kurashi shiori ostida olib borilganligi sababli Ispaniyada katolik aqidaparastligi uchun qulay zamin yaratildi. Podshohlik bundan unumli foydalanib, yangi siyosiy tartibni cherkov hokimiyatining bor kuchi bilan qo‘llab-quvvatladi. 1480-yilda Ispaniyada inkvizitsiya tashkil etildi va tez orada musulmonlar, yahudiylar va bid'atchilarga nisbatan shafqatsiz ta'qiblar boshlandi. Bu ta'qiblar ayniqsa Granada qo‘lga kiritilgandan keyin kuchaydi. Musulmon yahudiylardan yo mamlakatni tark etish yoki nasroniylikni qabul qilish talab qilingan. O‘n minglab odamlar, asosan, hunarmandlar va savdogarlar Ispaniyani tark etishdi. Ammo nasroniylikni qabul qilgan yahudiylar va musulmonlar ham abadiy xavf ostida edi. Biror kishi o‘zlarining sobiq e'tiqodlariga sodiq ekanliklarini bilishi bilanoq, ular darhol inkvizitsiya tomonidan sudga tortildi. Ispaniyada qirolga siyosiy muxolifat cherkov bid’ati bilan tenglashtirila boshladi va qirol hokimiyatining dushmanlari inkvizitsiya tomonidan bid’atchilar sifatida sudga tortila boshlandi. Shunday qilib, inkvizitsiya nafaqat yahudiylar va musulmonlarga, balki xristian ispanlarga ham, agar ular cherkov va qirolga dushmanlikda gumon qilinsa, ularga ham shafqatsiz munosabatda bo‘ldi. «...Inkvizitsiya tufayli, — deb yozgan edi K.Marks, — cherkov absolyutizmning eng dahshatli quroliga aylandi»²⁶.
Ispaniyada bid'atchilarni qatl qilish "auto-da-fe" (tarjimada "imon masalasi" degan ma'noni anglatadi) deb nomlangan ma'yus cherkov spektakli shaklida amalga oshirildi. Bidatchilarni yoqib yuborish maydonlarda qirol saroyi, feodallar va shaharliklar ishtirokida boʻlib oʻtdi. Ko‘p odamlar olovda yoqib yuborildi. Inkvizitor Torkemada dahshatli shuhrat qozondi, u tergov tribunalini boshqargan yillar davomida 8 mingdan ortiq "kofirlar" (musulmonlar va yahudiylar) va bid'atchilarni yoqib yubordi. Inkvizitsiyaning bid'atchilarni ta'qib qilishdagi g'ayrati mahkumlar mol-mulkining uchdan bir qismi inkvizitorlar va firibgarlar foydasiga ketganligi bilan kuchaygan. Mamlakatni arablardan ozod qilgan ispan xalqi despotik qirollik, feodallar va yirtqich, aqidaparast ruhoniylarning quliga aylangan edi.
Shaharlar va savdo-sotiqning ahamiyatiga qaramay, Islom dunyosi asosan qishloq xo‘jaligi bilan bog’liqlikda qoldi va Ispaniyadagi musulmonlar agrar sohada keng ko‘lamli yaxshilanishlarni joriy qilishdi. Ular bug'doy, zaytun va vino uzumlari kabi mavjud ekinlardan foydalanishni davom ettirdilar (ikkinchisi diniy taqiqlarga qaramay). Ayniqsa, janubiy va janubi-sharqiy hududlarda musulmonlar yangi ekinlar va ularni etishtirishning yangi usullarini ham olib kelishgan. Har xil sitrus mevalari, anjir va bodomlar Ispaniyaga shakarqamish, guruch va za'faron kabi musulmonlar bilan birga kirib keldi. Musulmonlar irrigatsiya ishlari bo‘yicha katta tajribaga ega bo‘lib, Suriyadan Ispaniyagacha bo‘ysundirilgan hududlarda ular bilan tanishib, eng samarali texnikalarni o‘zlashtirib, moslashtirganlar. Chorvachilikda ular qoramol, qoʻy va otlarning selektiv naslchilikni rivojlantirdilar, eshakni Misrdan keltirdilar. Shuningdek, ular xonaki tovuqlar, tovuslar va kaptarlarni boqishgan. Islom shaharlari qishloq maxsulotlari, qazib olingan foydali qazilmalar va birinchi navbatda hunarmandchilik savdosi uchun muhim aloqa nuqtalari edi. G'arbiy Evropaning qolgan qismida shahar hayoti Rim imperiyasining so‘nishi va XII asr o‘rtasida sustlashgan bo‘lsa, Islomiy Ispaniya shaharlari gullab-yashnagan. Avval amirlikning, keyin esa mustaqil xalifalikning poytaxti Kordova islomiy Ispaniyaning eng yirik shahri bo‘lib, unda 100 000 dan ortiq aholi istiqomat qilgan. Saragosa, Toledo, Sevilya, Granada, Almeriya va Malagada 15 000 dan 40 000 gacha bo‘lgan. Qadim zamonlarda bo‘lgani kabi, yarim orolning janubi va janubi-sharqlari eng jonli va rivojlangan qismi bo‘lib kelgan. Islomiy Ispaniya shaharlari yarim orolda qazib olingan metallardan turli xil mahsulotlar, jumladan, qurol-yarog', nozik oltin buyumlari va zarb qilingan oltin tangalarni ishlab chiqargan. Hunarmandchilikda mahalliy teridan tayyorlangan charm buyumlar ham muhim oʻrin tutgan; bugungi kunda ham teri bilan bog'liq bo‘lgan "kordovan" va "marokash" kabi so‘zlar Islomiy Ispaniyaning charm sanoatidan olingan. mohir hunarmandlar yarim orolda ishlab chiqarilgan jun, paxta, zig'ir va ipakdan mato to‘qishgan. Musulmonlar qog'oz ishlab chiqarishni - Xitoy ixtirosini IX asrda Ispaniyaga kiritdilar va X asrdan boshlab eksport sanoatini rivojlantirdilar. Ular, shuningdek, shisha va keramika, jumladan, Ispaniyaning islom davridagi saroylar va masjidlarni bezab turgan yorqin dekorativ koshinlar ishlab chiqarish bo‘yicha yirik tarmoqlarni rivojlantirdilar. Al Andalus savdogarlari g'arbiy O‘rta er dengizi va undan tashqaridagi bozorlarga tovarlarni eksport qilishdi²⁷.
O‘rta asrlarning oxirlarida Ispaniyaning turli qirolliklari tashqi dunyo bilan yaqin aloqada bo‘lgan. Sevilya, Barselona va Valensiya shaharlari muhim savdo markazlari bo‘lib, Oʻrta yer dengizi havzasi boʻylab savdo qiluvchi savdogarlar uchun asos boʻlgan. Italiyalik savdogarlar ham musulmonlar bilan savdo qilishgan va papaning shikoyatlariga qaramay savdo qilishda davom etganlar. Ispaniyada genuyaliklarning musulmon va nasroniy portlarida fabrikalari bor edi. 1248 yilda nasroniylar Sevilyani bosib olgan paytdan boshlab, ular o‘sha shaharda faol bo‘lib, u yerda asosan don savdosi, shuningdek, vino va sitrus mahsulotlari savdo bilan shug'ullangan.
XIV-XV asrlarda shaharlarning rivojlanishida sezilarli yutuqlarga erishildi. Ustaxonalar va birodarlik nizomlari Ispaniya shaharlarida jun va ipak gazlamalar, qurol-yarogʻ, zargarlik buyumlari va boshqalar ishlab chiqarish rivojlanganligidan dalolat beradi. XIV asrda hunarmandchilik nafaqat mahalliy bozorga xizmat qilgan, hunarmandchilik mahsulotlari mamlakat chegaralaridan tashqariga ham eksport qilingan. Mamlakat ichidagi aloqalarning yomonligiga qaramay, yarmarkalarning ahamiyati ortdi (Sevilya, Mursiya, Kuenka va boshqa shaharlarda). Kastiliyaning shimoliy va shimoli-g'arbiy shaharlari va markaziy hududlari uchun savdo markaziga aylangan Medina del Kampodagi yarmarka alohida ahamiyatga ega edi.
Hunarmandchilik va savdo XIV-XV asrlarda Kataloniya va Aragonda, ayniqsa Oʻrta yer dengizi sohilida joylashgan shaharlarda ham rivojlangan. U yerdagi eng yirik shahar markazi Barselona edi. Kataloniyalik savdogarlar O‘rta er dengizi qirg'oqlarida joylashgan Yevropa, Osiyo va Afrikaning turli mamlakatlari bilan savdo qilishda italyan savdogarlari bilan raqobatlashdilar. Kataloniya shaharlari Genuya va Piza kabi Italiya shaharlarida o‘z konsullariga ega edi. Kataloniyalik savdogarlar Flandriyada savdo qilishgan, ularning kemalari Shimoliy dengiz va Boltiqbo‘yi bo‘ylab kirib borishgan. Barselonaning tijorat qonuni Fransiyaning janubiy shaharlarida qabul qilingan. Kataloniya va Mayorka oroli kartograflari o‘z san'ati izdoshlarining butun maktablarini yaratdilar.
Portugallarning janubga yurishi bilan rekonkistaning istehkomiga aylangan qal'alar shaharlari soni ko‘paydi. XIII asrning 2-yarmidan boshlab bu shaharlarning hunarmandchilik va savdo markazlari sifatidagi iqtisodiy ahamiyati osha boshladi. O‘sha vaqtdan boshlab Portugaliya shaharlari Atlantika okeani qirg'og'ida joylashganligidan foydalanib, Frantsiya va Angliya bilan, shuningdek, non va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari Portugaliyadan kelgan O‘rta er dengizi sohilidagi shaharlar bilan jonli savdo aloqalarini o‘rnatdi. Qirollar va feodallar temir va oltin konlari, kemasozlik va dengiz savdosining rivojlanishiga homiylik qildilar. XIII asrda shaharlar o‘zini o‘zi boshqarishning barcha turdagi imtiyoz va huquqlarini oldi va asr o‘rtalarida ularning vakillari Kortes yig'ilishlarida paydo bo‘ldi. Portugaliya qirollari kemasozlikni rivojlantirishga katta e’tibor berdi. Portugaliya qirollarining kemasozlikni rivojlantirishga bo‘lgan qiziqishi juda aniq sabablarga ega edi. XIII asrning oʻrtalariga kelib qirollik hududidagi rekonkista asosan yakunlandi. Harbiy xizmatdan tashqari har qanday boshqa kasbni o‘z sharafi uchun qabul qilib bo‘lmaydigan deb hisoblagan ko‘plab portugal zodagonlari ishsiz edi.
Tashqi savdodan katta daromad olgan Aragon qirollari va feodallar savdogarlarni har tomonlama rag‘batlantirib, shaharlarga turli imtiyozlar berganlar. Biroq, mavjud feodal tartib bir vaqtning o‘zida ko‘plab bojxona to‘siqlari va ichki savdoga to‘sqinlik qiladigan bojlar, bir shaharga boshqa shaharlarga zarar yetkazadigan imtiyozlar, katta yo‘llar va dengiz yo‘llaridagi feodal talon-tarojlari shaklida ko‘plab to‘siqlarni keltirib chiqardi.