Ona tili darslik

 
8 -§.    Fe’l mayllari 
 
Ish-harakatning 
voqelikka 
munosabatini 
ko‘rsatuvchi 
grammatik 
kategoriyaga  fe’l  mayli  deyiladi.  Mayl  kategoriyasi  grammatik  zamon  (o‘tgan, 
hozirgi,  kelasi)  va  grammatik  shaxs  (bajaruvchi)  bilan  uzviy  bog‘langan  bo‘lib, 
hammasi birgalikda fe’lning tuslanish tizimiga kiradi. Fe’l mayllarida voqelik bilan 
bog‘liq ravishda ish-harakatning bajarilish xususiyatlari turlicha bo‘ladi. Masalan: 
1)  Havo  sovuq,  osmonda  zahardek  achchiq  qor  uchqunlari  erinchoq  kezadi 
(O‘.Hoshimov).  2)  YOshlikda  zaxmat  chekib,  ilm  o‘rgansang,  kasb-hunar 

---

 
 
139 
egallasang,  qariganda  rohat  topasan.  (Koshifiy).  3)  So‘zlayotgan  kishining  o‘ziga 
emas,  so‘ziga  e’tibor  qil  (Montesьke.  Tafakkur  gulshani).  Bu  misollarning 
birinchisida kezadi fe’li ish-harakatning aniq bajarilishini, ikkinchisida o‘rgansang, 
egallasang  fe’llari  ish-harakatning  bajarilishi  uchun  shart  qilib  olingan  harakat 
ma’nosini,  uchinchi  misolda  esa  e’tibor  qil  fe’li  ish-harakatning  bajarilishi 
haqidagi buyruq, maslahat ma’nosini anglatgan. Demak, fe’l anglatgan ish-harakat 
voqelikka munosabatiga ko‘ra aniqlik, shart (istak), buyruq (istak) kabi qo‘shimcha 
modal  ma’nolarni  ifodalaydi.  SHunga  ko‘ra  fe’llar,  asosan,  3  fe’l  mayli 
ko‘rinishiga ega: 1) aniqlik mayli, 2) shart mayli, 3) buyruq-istak mayli. 
 
Aniqlik mayl 
 
Bu mayldagi fe’l ish-harakatning uch zamondan birida aniq (real) bajarilgan 
yoki  bajarilmaganini  ifodalaydi.  YA’ni  aniqlik  maylidagi  fe’l  o‘tgan  zamon, 
hozirgi  zamon,  kelasi  zamon  fe’llarining  barcha  ma’no  ko‘rinishlarini  o‘z  ichiga 
qamrab  oladi:  o‘qidim,  o‘qimadim  -  yaqin  o‘tgan  zamon  fe’li;  o‘qiyapman  - 
hozirgi zamon davom fe’li; o‘qimoqchiman, o‘qimoqchi emasman – kelasi zamon 
maqsad  fe’li  kabi.  Masalan:  Men  unga  mustaqil  odam  ekanligimni  ko‘rsatib 
qo‘ymoqchiman  (P.Q.)  gapida  ko‘rsatib  qo‘ymoqchiman  fe’li  ish-harakatning 
kelasi  zamonda  (kelasi  zamon  maqsad  fe’li)  I  shaxs  tomonidan  (-man  shaxs-son 
affiksi) aniq bajarilishini anglatadi. 
Aniqlik maylidagi fe’llar I-II guruh tuslovchi affikslar bilan tuslanadi.