Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ХЎжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

К=а х b x4000

Бунда; а - камеранинг маълум майдонидаги конидиялар сони, в - саналган квадратлар сони. Шундай қилиб 1 см³ даги конидия миқдорини аниқлаш учун а х в ни 4000 га кўпайтириш зарур. Ҳар бир квадратни диагонал бўйича ҳисоблаб чиқилади. Олинган маълумотлар вариацион статистика усули бўйича ҳисобланди (Рокицкий,1961).

Замбуруғларни тирик ҳолида ўрганиш ва вақтинча лик препаратлар тайёрлаш мақсадида касалланган ўсимлик қисмларидан тайёрланган препаратлар қўшимча ишловсиз, қуритилган буюм ойнасига бир томчи сув томизилиб, ўсимликнинг ўрганилаётган қисмидан олинган кичик, юпқа бўлакчаси препаратга қўйилди. У ойна билан ёпилиб дастлаб микроскопнинг кичик объективида, кейин х40 объективда кузатилади. Кузатиш натижасида ўсимлик зарарланган тўқимасида замбуруғ мицелийси ёки конидиялари, ферментлар таъсирида ҳужайранинг ўзгариши кўрилди. Бу усулдан фойдаланиш замбуруғининг патогенлик хусусиятини ўрганишда, некрознинг поянинг зарарланган қисмида тарқалишини аниқлашда яхши самара беради. Бунинг учун вақтинчалик ва доимий препаратлар тайёрланади, вақтинчалик

49
препаратларни тайёрлашда спирт, глицерин ва сув (1:1:1) аралашмасидан фойдаланилади (Майсель, Гуткина, 1953).

Замбуруғларнинг морфологик хусусиятларини ўрганиш бўйича ўтказилган тадқиқотларда суюқ озуқа муҳити билан бирга қотирилган агарли озуқа муҳитидан фойдаланиш ҳам яхши натижа беради.

Замбуруғларининг ҳақиқий конидиялар ҳосил қилиш хусусиятини кузатиш учун, тараққиётини ва онтогенезини ўрганишда микрокультура методидан фойдаланилади (Билай, Элланская, 1975).

Бунинг учун Петри ликобчасининг устки қопқоғига 10-15 томчи Чапек суюқ озуқа муҳити пипетка ёрдамида алоҳида-алоҳида томизилади. Ҳар бир томчига таксономик ўрни аниқланиши лозим бўлган тур микробиологик илгак воситасида экиб чиқилади. Ҳар бир томчига экилган замбуруғ мавжуд озуқа муҳитини тезда фойдаланиши натижасида 24-36 соат ичида тур учун хос конидияларни ҳосил қилди. Бундай озуқа муҳитида конидиянинг униб чиқишидан бошлаб, мицелий ҳосил қилиши ва ундан янги конидияларни ҳосил бўлишини кузатиш мумкин.

Микологик тадқиқотларда замбуруғ мицелийси, конидиялари, ҳужайралар, тўсиқчалар, хламидаспораларни кўриниш хусусиятларини яхшилаш мақсадида турли бўёқлардан: кўк метиллавий, бинафша метиллевий, люгол эритмасидан фойдаланилади (Фрей-Висслинг,1976).

Кўк метилин бўёғини тайёрлаш учун 100 мл 96% спиртда 3 г метилин кукуни эритилади. Унга бир ҳисса сув ва бир хисса глицерин қўшиб аралаш тирилади. Ҳосил бўлган эритма узоқ сақланади ва ундан препаратлар тайёрлашда фойдаланиш мумкин.

Замбуруғиларининг озуқа муҳитида ҳосил қилган рангларини аниқлашда Бондарцев (1953) шкаласидан фойдаланилади.

50
Уруғни фитопатологик экспертизаси

Ўртача намуна олиш. Намуна учун олинган уруғлар ойна устига сочиб, яхшилаб аралаштирилгандан кейин бир қават қилиб жойлаштирилади. Намунадан соат ойнаси билан 10-20 та кичик намуна олиниб 100 тадан 200 та уруғ санаб олинади. Олинган уруғлар катталштирадиган лупадан кузатилади. Бунинг учун пешонага қўйиладиган бинокулар БЛ 1 ёки МБС 1, МБС 2 бинокулярларидан фойдаланилади. Майда уруғлар х 8 лик окуляр ва 1 лик объективлар ишлатилади.

Юзасида замбуруғ конидиялари бўлган уруғлар центрифуга усулидан фойдаланиб инфекция манбайининг систематик ўрни аниқланилади. Яҳши ривожланмаган, ғадир будир юзали ва касаллик белгилари бўлган уруғлар нам камера усулидан фойдаланиб қандай замбуруғлар билан касалланганлиги аниқланади. Бордию, нам камерада фақат замбуруғ мицелийси хосил бўлиб, конидиялар ҳосил қилмаса, бундай замбуруғдар пробиркадаги озyқа мухитига экилиб меватаналар хосил қилишига эришилади.

Намуналарни нам камераларда ўстириш. Уруғ ичкарисидаги инфекцияни аниқлаш учун, уруғ намунаси 96 % спиртга 5 минутгача солиб қўйилиб, кейин 0,5% ли калий марганцовкада 6 минут, сулима эритмасида (1:1000) бир минут сақланади.

Ташқи тамонидан тозаланган уруғлар Петри ликопчаларидаги нам камераларга жойлаштириб ёки озиқа солинган Петри ликопчалари фойдаланилади. Уруғ солинган Петри ликопчалари 22-26^о С хароратли термостатга жойлаштирилади ва 3 кундан бошлаб кузатиб борилади. Ажралиб чиққан замбуруғлар пробиркадаги озиқа мухитига систематик ўрнини аниқлаш учун экилади.

Стерилизация қилинган Петри ликопчаларининг паcтки қисмидагиси тагига филтер қоғози ёки марли жойлаштирилиб, стерилизация қилинган сув билан намланади. Уруғлар стерилизация қилинган пицет билан бир- бирига тегмайдиган қилиб жойлаштирилади. Петри ликопчаси юзадаги қопқоғига намуна номери, экилган вақти, тадқиқотчининг фамилияси ёзилиб,

51
термостатдаги 23-27⁰ С хараоратга жойлаштирилади. Уруғни микос копик анализини 5-8 кундан кейин бошлаб, 12-14 кунида тугалланади.

Намунадаги 100 уруғник касалланганлари саналиб, касалланиш прoценти аниқланади ва маълумотлар қуйидаги жадвалга жойлаштирилади.

Намуна	Анализ	Кузатиш	Касалланиш
номери	қилинган	муддат-
				Аниқланган
	уруғлар	лари	% да	замбуруғлар
	сони

Анализ қилинган намуналарнинг умумий сонидан ўртача арифметик қиймат аниқланиб, уруғнинг ўртача касалланиш даражаси келтириб чиқарилади.

Уруғларни стерилизация қилинган қумга экиш усулида, қумнинг намлиги 80 % дан ортмаслиги керак. Қумга экилан уруғлардан хосил бўлган майсаларнинг касалланиш даражасига қараб 8-10 кундан кейин хисоблаб чиқилади ва юқоридаги жадвалга маълумотлар киритилади.

Касаллиги қўзғатувчисининг препаратини тайёрлаш учун замбуруғ мицелийсининг бир бўлагидан олиб, буюм ойнасидаги бир томчи сувга қўйилади. Обектни микроскопнинг кичик объективида споралари кузатилиб, катта кичиклиги ва шакли, ўлчами аниқланади.