Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

TENGLANISH VA TOBELANISH

So`z qo`shilmasida so`zlar teng va tobe bog`lanadi. Bog`imizda olma va o`rik pishdi.-gapida bog`imizda pishdi, olma pishdi, o`rik pishdi – tobelanish; olma va o`rik – tenglanishusuli bilan bog`langan.

Tenglanishda – ikkita teng huquqli so`z biri ikkinchisiga bo`ysunmay bog`lanadi. Ular quyidagicha hosil bo`ladi:

• 
  Ohang yordamida: Olma, o`rik, shaftoli, gilos pishdi.
  

• 
  Teng bog`lovchilar yordamida:
  

• 
  Biriktiruv bog`lovchilari yordamida – o`qituvchi hamda o`quvchilar kelishdi.
  

• 
  Zidlov bog`lovchilari yordamida – o`qidi, biroq yozmadi;
  

• 
  Ayiruv bog`lovchilari yordamida – kitob yoki daftar, ba’zan qor, ba’zan yomg`ir;
  

• 
  Inkor bog`lovchisi yrdamida – na sen, na men;
  

• 
  Ko`makchi-bog`lovchilar bilan – Karim bilan Salim, olma bilan nok;
  
• 
  Yuklama-bog`lovchilar bilan – yer-u osmon, keldi-yu, indamadi.
  

So`zlarning teng bog`lanishi so`z qo`shilmalarini hosil qiladi. So`z qo`shimalarida har bir so`z alohida narsalarni nomlab keladi va ma’no mustaqilligini saqlab qoladi: Opam va men, o`qidi lekin yozmadi.

So`zlarning tobe bog`lanishida bir so`z boshqa so`zga tobe va hokim munosabatida bog`lanadi. Tobe bog`lanishdan so`z birikmasi va gap hosil qilinadi.

Tobelanishdagi birliklardan so`z birikmasi ikki yoki undan ortiq so`zdan iborat bo`lishiga qaramay bitta tushunchani ifodalaydi: mening do`stim, uyga kirmoq. Gap esa fikr ifodalaydi: Mening do`stim – Karim. Bola uyga kirdi.

So`z birikmalarida tobe so`z vazifasiga ko`ra uch turga bo`linadi.

1. 
   Aniqlovchili birikma
   
2. 
   To`ldiruvchili birikma
   
3. 
   Holli birikma
   

Aniqlovchili birikma – tobe so`z sifatlovchi yoki qaratqichli aniqlovchi vazifasida keladi: vatan beshiging¹ izlari chizilgan² zamindir.

T o`ldiruvchili birikma – tobe so`z vositali yoki vositasiz to`ldiruvchi shaklda keladi.

B irinchi bor vahorni tanigan, birinchi varrakni uchirgan, birinchi marta xayitlik olgan,

birinchi o`qituvchi, birinchi muhabvatingni tanigan zamin - vatandir.

H olli birikma – tobe so`z hol vazifasida keladi:




Uyga shoshib kirdi (ikkita holli birikma) uyga kirdi, shoshib kirdi.

Maktabga piyoda jo`nadik (ikkita holli birikma) maktabga jo`nadik, piyoda jo`nadik.

GAP

Fikr ifodalashning, nutqning eng kichik birligi gapdir. Gap biror voqea-hodisa haqidagi xabarni, so`roqni yoki buyruqni ifodalovchi asosiy sintaktik butunlikdir. Gapning asosini kesim va ega yoki faqat kesim bo`laklariga aloqador grammatik asos tashkil etadi. Gap orqali nisbiy tugallangan fikr, tuyg`u ifodalanadi. Tugal fikr matnda to`liq namoyon bo`ladi. So`z birikmalari va so`zlar o`zaro sintaktik jihatdan birikib gapni, gaplar esa o`zaro mantiqiy jihatdan bog`lanib matnni hosil qiladi.

Gaplar quyidagicha tasnif qilinadi:

1.Ifoda maqsadiga ko`ra: darak gap, so`roq gap, buyruq gap, istak gap.

2.His-hayajon ifodalashiga ko`ra (emotsionallikka ko`ra): his-hayajon (undov)gaplar, his-hayajonsiz gaplar.

3.Modallikka ko`ra: tasdiq gaplar va inkor gaplar.

4.Grammatik asosga ko`ra: bir bosh bo`lakli gaplar (egali va egasiz gaplar) va ikki bosh bo`lakli gaplar.

5.Grammatik asos miqdoriga ko`ra: sodda gaplar va qo`shma gaplar.