Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

SO`Z BIRIKMALARI ZANJIRI

So`z birikmalarining tuzilishiga ko`ra sodda va murakkab turlari mavjud.

Sodda so`z birikmalari - ikkita mustaqil so`zdan iborat so`zlarning birikuvidir.

Quyida berilgan holatlar sodda so`z birikmalari hisoblanadi.

• 
  Mehnatiga¹ yarasha⁰ olmoq¹, hammaga¹ qaraganda⁰ chiroyli¹ (bu yerda so`zlar soni uchta bo`lsa ham mustaqil ma’no anglatuvchi so`zlarning soni ikkita).
  
• 
  Qo`li ochiq<sup>1</sup> yigit<sup>1</sup>, tarvuzi qo`ltig`idan tushgan<sup>1</sup> odam<sup>1</sup>, qulog`iga quyib¹ uqtirmoq^1. Bu birikmalar ham sodda so`z birikmalari bo`lib hisoblanadi, chunki bu yerda turg`un birikma qatnashgan. Turg`un birikma xuddi so`zlar kabi bitta so`roqqa javob bo`ladi va bitta lug`aviy birlik hisoblanadi.
  
• 
  G`arbiy YeBropada<sup>1</sup> yashamoq<sup>1</sup>, vazirlar Mahkamasida<sup>1</sup> ko`rilmoq¹, kichik korxonada¹ ishlamoq¹, O`rta Chirchiqda<sup>1</sup> yashamoq<sup>1</sup>, besh qavatli<sup>1</sup> bino<sup>1</sup> – bir qismi qo`shma so`z shaklida kelganligi sababli bular ham sodda so`z birikmalaridir.
  
• 
  Kitobni o`qib<sup>1</sup> chiqmoq<sup>1</sup>, mehmonlarni<sup>1</sup> taklif qilmoq<sup>1</sup> – birikmaning bir qismi qo`shma yoki ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi bo`lganligi sababli bular ham sodda so`z birmasidir.
  
• 
  Shoda-shoda¹ duru gavharlar¹, uyum-uyum¹ arpa-bug`doylar<sup>1</sup> – bir qismi juft so`zli birikmalar ham sodda so`z birikmalari bo`lib hisoblanadi.
  

Murakkab so`z birikmalarida – tobe so`z o`ziga qarashli bo`laklar bilan kengayib keladi va gapda so`z birikmalari zanjirini hosil qiladi. So`z birikmasidagi hokim so`z boshqa bir so`zga tobelangan, bir hokim so`z bir necha tobe so`zlarga aloqador bo`lganda yoki bitta tobe so`z bir necha hokim so`zlarga aloqador bo`lganda so`z birikmalari zanjiri hosil qilinadi. Ular bitta so`roqqa javob bo`ladi. Bunday birikmalar tarkibida mustaqil so`zlar soni uch yoki undan ortiq bo`ladi va ular o`zaro tobelanadi.



Zumrad ko`zli uzuk<sup>hokim so`z</sup>




Cho`ldan esgan mayin shamol<sup>hokim so`z</sup>

So`z birikmalari zanjiri turli gap bo`laklari bo`lib kelishi mumkin. Masalan: DarBeshalining zindonda yotishi Alisherning yuragida dushmanlik olovini to`ldirdi gapida so`z birikmalari zanjiri ega vazifasida kelgan.