O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

IV. 

KLASSIK  VA  NOKLASSIK 

FALSAFADA  INSON  INTELLECTUAL 

IMKONIYATLARINING  ULUG‘LANISHI

XVIII 

va  XIX  asrlarda  Yevropada  yaratilgan  nemis  falsafasi 

chinakam  klassik  falsafa  bo‘lib,  unda  Renessans  davridan  XIX 

asrgacha  inson  fikrlash  madaniyatida  sodir  bo‘lgan  eng  muhim 

o'zgarishlar  o‘z  ifodasini  topgan  edi.  Butun  Yevropa  falsafly 

tafakkuri  taraqqiyotining  barcha  yutuqlari  unda  mujassam  edi1.

Klassik  falsafaning  eng  muhim  xususiyati,  uning  tadqiqot 

markazida  inson  intellektual  imkoniyatlari,  ya’ni  inson  aqli 

muammolari  turgan.  Chunki  inson  o ‘zidagi  aqliy  qobiliyatlar 

tufayli  olamda  sodir  bo'layotgan  o‘zgarishlarni  ilg‘ab  oladi. 

0 ‘sha  o‘zgarishlarning  sodir  bo‘lishi  sabablari  haqida  fikr 

yuritadi  va  borliqning  turli  shakllari  to ‘g‘risida  m a’lum  tasav- 

vurga  ega  bo‘ladi.

Klassik  falsafa  namoyandalari  har  kishida  o‘ziga  xos  fikrlash, 

bilish  qobiliyati,  yoxud  «individual  aql»  mavjud,  lekin  odamdagi 

«individual  aql»dan  tashqarida  turgan  aql  ham  mavjud,  deb 

tushuntirdilar.  Shuning  uchun  g‘oya,  tushuncha,  nazariya,  norma 

va  qadriyatlar  individdan  ajralgan  holda  mavjud.  Inson  olamni 

o'zidagi  intellektual  qobiliyatlar,  malakalar  va  o‘zidan  tashqarida 

mavjud  bo'lgan  ruhiy  faoliyat  yordamida  ЬШЬ  oladi,  degan  fikr- 

mulohazalami  bayon  qildilar.  Bunday  fikr-mulohazalar,  tabiiyki, 

o‘sha  davrda  «Xudo  aqli»,  «Absolyut  g‘oya»,  «Olamni  boshqa- 

ruvchi  oliy  aql»  kabi  teologik  va  idealistik  konsepsiyalaming  yara- 

tilishiga  sabab  bo‘ldi.  0 ‘z  navbatida,  klassik  falsafa  aql  insonning 

oliy  darajadagi  qobiliyati  (Kant),  degan  fikrdan  «Xudo  aqli» 

(Gegel)  tomon  siljib  borishi  bilan  ajralib  turadi.

Shuningdek,  klassik  falsafaning  o‘ziga  xos  xususiyatlaridan 

yana  biri  inson  aqlini  rivojlantirishda  fan  yutuqlariga  tayanish 

tendensiyasining  ortib  borishi  bilan  izohlanadi.  Shunday  qilib 

klassik  falsafa  inson  hayotini  yaxshilashning,  to ‘q-farovon,  erkin 

yashashning  eng  muhim  omili  aql,  deb  hisoblaydi.  Inson  aqli 

ilmiy  bilish  yordamida  uzluksiz  rivojlanib  boradi.  Inson  aqliy