O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Turkiston  viloyati  gazetasi,  1895,  № 8.

2  Furqat.  Tanlangan  asarlar.  Toshkent,  1975,  184—185-betlar.

311

---

Ian  teng  bilim  olishlari  lozim,  ayollar  erkaklar  bilan  jamoat 

joylarida  birga  bo‘lishi  mumkin,  degan  fikrni  olg‘a  suradi.

XIX  asrning  oxiri  —  XX  asr  boshlarida  0 ‘rta  osiyolik 

ma’rifatparvarlar  jamiyat  hayotini  insonparvarlashtirish  uchun  uni 

demokratlashtirmoq  zarur,  buning  uchun  mamlakatda  mavjud 

bo‘Igan  tartib-intizomni  tubdan  o'zgartirmoq,  ijtimoiy  adolat 

normalariga  amal  qilmoq  zarur,  degan  xulosaga  keladilar. 

Ma’rifatparvar  demokrat  shoirlar  Muqimiy,  Zavqiy,  Hamza  jami- 

yatdagi  noxush  holatlar,  odamlar  turmush  tarzidagi  qoloqlik, 

fikrlash  madaniyatidagi  zaiflik,  madaniy-ma’rifiy  qashshoqlik  sabab- 

larini  ochib  tashladilar.  H okim iyatning  burnidan  narini 

ko'rmaydigan,  o‘z  manfaatini  o'ylaydigan,  xalq  manfaatidan  yi- 

roq  bir  guruh  mullalar,  eshonlar  qo‘lida  ekanligini  ta’kidlab, 

ulaming  g‘ayriinsoniy  qiliqlarini  fosh  etdilar.  Ayniqsa,  Muqimiy1, 

chor  Rossiyasi  Turkiston  o‘lkasida  amalga  oshirayotgan  mustam- 

lakachilik  siyosatini  qattiq  tanqid  qildi.  Mustamlakachilik  siyosati 

tufayli  go‘zal  Farg‘ona  vodiysi  shaharlari,  qishloqlari  xarobaga 

aylanayotganligi,  odamlar  kundan-kunga  kambag‘allashib,  nochor 

holda  yashayotganligi,  inson  haq-huquqlari  toptalayotganligi, 

xususan,  mustamlakachilar  ko‘klarga  ko‘tarib  maqtagan  «demokratik 

saylov  sistemasi»  qalbaki  ekanligini  fosh  etdi.  Chor  Rossiyasi  va 

mahalliy  amaldorlaming  o'zboshimchaligi  va  shafqatsizligi,  aldam- 

chiligi  va  axloqiy  tubanligini  masxara  qildi.  Jamiyat  moddiy  asosini 

yaratuvchi  mehnatkashlar  och-yalang‘och,  qashshoq  yashayotgan 

bir  sharoitda  mahalliy  boylar  aysh-u  ishrat  surayotganligi  bilan 

murosa  qila  olmadi.  Zulm-zo‘rlik  va  adolatsizlikdan  g‘azabga  keldi. 

Kishilarni  mavjud  ijtimoiy  tuzumning  adolatsiz  ekanligini  anglash- 

ga2,  bilimga,  ilmga,  insof-diyonatga,  demokratiyaga  asoslangan 

insonparvar  jamiyat  qurishga  chaqirdi.