O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

yilda  Chimkent  shahar  qozisi  b o‘lgan.  1901-yilda  vafot  etgan.

'  Zokirjon  Xolmuhammad  o ‘g ‘li  Furqat  1859-yilda  Q o‘qon  shahrida  tug‘ilgan. 

Dastlabki  bilimni  mahallasidagi  maktabda  olgan.  1883-yilda  Q o‘qon  madrasasiga 

o ‘qishga  kiradi.  Q o‘qonda  ijtim oiy-siyosiy  vaziyat  keskinlashgach,  o ‘qishni  davom 

ettira  olmaydi.  1889-yilda  Toshkentga  keladi.  Nafaqat  m usulm on,  balki  jahon  ada- 

biyotining  yutuqlari  bilan  tanishadi.  1891-yilda  Samarqandga  keladi.  Turkiya, 

Yunoniston,  Bulg‘oriya,  Misrga,  1892-yilda  esa  Arabistonga,  1892-yil  Bombey, 

1893-yilda  Kashmirga  sayohat  qiladi.  0 ‘sha  yili  Qashqarga,  Kashmir-Tibet  orqali 

U yg‘ur  o'lkasiga  keladi.  Yorkentda  uzoq  yil  yashaydi  va  1909-yilda  vafot  etadi.

310

---

yanglishgan  va  xato  qilgan  bo'Iamiz,  chunki  bunday  bilimga 

hayvonlar  ham  egadirlar.  Agar  biz  shu  bilim  bilan  kifoyalan- 

sak,  ulardan  hech  farq  qilmaymiz,  biz  o'zimizning  qanday 

ekanligimizni,  qayerdan  kelib  chiqqanligimizni  va  qayerga 

borishimizni,  bu  dargohga  nima  uchun  kelganligimizni,  baxt  va 

bebaxtlik  nimadan  iborat  ekanligini  bilishimiz  zarur.  Bulami  bilish 

uchun  asosiy  vosita  ilmdir,  ilmning  turlari  va  boshqa  fanlardir. 

Ilm  olishning  asosiy  maqsadi  —  foydali  xizmat  qilishdir1.

Sattorxon  Abdulg‘afForov  fikriga  asosan,  jamiyatni  insonpar- 

varlashtirishning  asosida  ilm-fan,  m a’rifat  yotmog‘i  zarur.  Ilm- 

£an  jamiyat  farovonligini,  fuqarolar  ruhiy-ma’naviy  kamoloti- 

ning  garovidir.  Uning  tushuntirishicha,  ilm-fan  taraqqiyotiga 

erishishning  eng  muhim  vositasi  —  boshqa  mamlakatlar,  boshqa 

xalqlar  bilan  do'stona  munosabatda  bo'lish,  ular  bilan  turli 

madaniy-ma’rifiy  aloqalami  rivojlantirishdir.

Turli  xalqlar  orasidagi  do'stlik,  birodarlik  aloqalarini  rivoj- 

lantirish  —  jamiyatni  insonparvarlashtirishning  muhim  sharti 

ekanligini  Zokirjon  Xolmuhammad  o‘g‘li  Furqat  ham  qayta- 

qayta  ta ’kidlaydi.  Jahon  sivilizatsiyasi  yutuqlaridan  bahramand 

bo'lmoq  uchun  boshqa  xalqlar  tilini,  urf-odatlarini,  rasm-ru- 

sumlarini  o'rganmoq  lozim,  deydi.

Furqat  fikriga  ko‘ra,  jamiyatda  m a’naviy  qashshoq,  nodon, 

galvars  kishilarning  ko'payishi  fojia,  ofatdir.  Fan  nodon  va  omi 

kishilar  yo'lini  yorituvchi,  ulami  to ‘g‘rilik  tomon  boshlovchi 

yo'lchi  yulduzdir,  ilm-fan  qanchalik  tez  dvojlansa  jamiyat 

a ’zolarining  orzu-umidlari  shunchalik  tez  ro‘yobga  chiqadi, 

m a’naviy  qashshoq  odamlar  soni  kamayadi,  ma’rifatli  odamlar 

soni  qancha  ko‘p  bo'lsa,  jamiyat  hayoti  shuncha  tez  insonpar- 

varlashadi,  degan  xulosaga  keladi2.

XIX  asrning  ikkinchi  yarmidayoq  0 ‘rta  osiyolik  mutafakkirlar 

jamiyatni  insonparvarlashtirish,  uni  ijtimoiy-iqtisodiy,  ayniqsa, 

madaniy-ma’naviy  inqirozdan  olib  chiqmoq  uchun  musulmon 

xotin-qizlarini  savodxon  qilish  g'oyasini  olg'a  suradilar.  Xususan, 

Zokirjon  Xolmuhammad  o‘g‘li  Furqat  xotin-qizlar  erkaklar  bi-