O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

U ch in ch isi istisn o qonuni. 
Uchinchisi istisno qonuni m a’no jihatidan 
ziddiyatsizlik qonunining bevosita davomi bo ’lib, faqat zid (o ’zaro bir-birini 
tam om ila inkor etuvchi) fikrlarga nisbatan qo’llanadi. 
U ch in ch isi istisn o q onuniga
k o ’ra, b ir-b iriga zid b o ’lgan ikki fik r (m u h ok am ad an ) b irin in g ch in ligi haim sha
66

---

ik k in ch isin in g xatoligini keltirib chiqaradi, uchinchisi b o ’lishi m um kin em as,
y a ’ni istisno qilinadi.
Tafakkum ing bu qonunini buyuk yunon faylasufi Aristotel ikki zid fikr orasida 
uchinchisining bo’lishi mumkin emas, deb ta’riflagan. Mantiqning bu qonuni belgi, 
xususiyat, munosabatning narsaga xos ekanligini tasdiqlaydi yoki inkor etadi. Bunda 
bir narsa haqida ikki bir-biriga batamom zid fikrlar o ’rtasidagi munosabatlar nazarda 
tutiladi. Masalan:
Bu geometrik shakl - o ’tkir burchakli uchburchak (A - V dir).
Bu geometrik shakl - o ’tkir burchakli uchburchak emas (A - V emasdir) fikrlari 
o ’zaro zidlik munosabatida. Ular mantiqda A yoki V yoki V emasdir formulasi bilan 
ifodalanadi. M atem atik mantiqda bu qonun a v a formulasi shaklida beriladi. Bunda a 
har qanday fikmi, «а» unga zid bo’lgan fikmi, V zidlik belgisini ifodalaydi.
Uchinchisi istisno qonuni ziddiyatsizlik qonuni kabi fikming izchil, ziddiyatsiz 
bo’lishini talab etadi. Shu bilan bir qatorda uchinchisi istisno qonuni ikki zid fikr bir 
vaqtning o ’zida ham chin, ham xato bo’lishi mumkin emasligini ko’rsatadi. 
Uchinchisi istisno qonuni ob’ekt, vaqt, munosabat aynanligini taqozo qiladi. 
Uchinchisini istisno etuvchi fikrlar sirasiga quyidagilami kiritish mumkin:
- alohida narsa yoki hodisaga nisbatan biron bir narsaning tasdiqlanishi yoki 
inkor etilishi; S - R dir va S - R emasdir. Bu yakka tasdiq va yakka inkor fikrlar 
orasidagi munosabatni anglatadi;
- turkumga mansub narsaiar, hodisalar va alohida olingan predmet haqidagi 
nimanidir tasdiqlanishi yoki inkor etilishini;
- turkumga mansub narsalarga nisbatan nimanidir inkor etilishi va alohida 
narsaga nisbatan shu belgining tasdiqlanishi.
Uchinchisi istisno qonuni fikrlarimizning aniq, ravshan, ziddiyatsiz bo’lishini 
talab qiladi. Uchinchisi istisno qonunining amal qilish holatiari turli - tuman, undan 
alohida narsaiar haqida fikr yuritganda ham, murakkab jarayonlam i o ’rganganda ham 
foydalanish ko’zda tutiladi.
Uchinchisi istisno qonuni to ’g ’ri fikrlashning asosiy shartlaridan bo’lsa-da, 
to’g ’ri tafakkur qilish, chin bilimlar hosil qilish uchun uning o’zi kifoya qilmaydi. 
Buning uchun mavjud narsa va hodisalarni, ularning munosabatlarini chuqur, 
atroflicha o ’rganish talab qilinadi. Uchinchisi istisno qonuni muhokama jarayonida 
to ’g ’ri xulosa chiqarish imkonini beradi. Lekin buning o ’ziga xos sharti mavjud: 
Uchinchisi istisno qonuni zid fikrlargagina tegishli buladi. Uchinchisi istisno 
qonunining ilmiy izlanishlami olib borishda o ’ziga xos o ’mi bor. U nazariy 
tadqiqotlar jarayonida fikrdagi noaniqlikni, chalkashlikni bartaraf etishning muhim 
vositasi bo’lib hisoblanadi. Uning yordamida inson bilimi narsa va hodisalarning 
mohiyatiga qadar chuqurlashib boradi va ta’kidlash joizki, zidlikning tomonlaridan 
biri ayrim hollarda noaniq bo’lib qolaveradi. Bu hoi uchinchisi istisno qonunining 
dixotom iyaga xos tomonlarini hisobga olishni talab qiladi.
Uchinchisi istisno qonuni tadqiqotchidan o ’z fikrlarini aniq, ravshan, zidliksiz 
bayon etishni, raqibining fikrlarini inkor etishning asoslarini topishni, o ’z nuqtai- 
nazariga ega bo’lishini talab qiladi. Ilmiy tadqiqotda undan foydalanish uchun biron- 
bir fikmi inkor etishning o ’zi kifoya qilmaydi. Shunga erishish lozimki, tadqiqotchi 
muayyan mavzudagi o ’z nuqtai-nazarini bayon qilishning mantiqiy usullaridan
67

---

foydalana bilsin, dalillar asosida o ’z fikrini asoslay bilsin. Buning uchun mantiq 
qonunlaridan tashqari tadqiqot o b ’ektini chuqur bilish, u to’g ’risidagi mavjud 
bilimlami o ’zlashtirish muhim aham iyatga ega. Bunda tadqiqotning qiymati unda 
inkor etilgan fikrlar bilan o ’lchanmaydi, balki inkor etilgan fikrlam ing asossiz 
ekanligini isbotlaydigan dalillar vositasida muammoga o ’z echimini berish, o ’z 
mustaqil fikrini shakllantirish ilmiy ijodning muvaffaqiyatini ta ’minlaydi.