Navoiy davlat pedagogika instituti fizika -matematika fakulteti matematika-informatika ta



Download 0,99 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/7
Sana17.12.2019
Hajmi0,99 Mb.
#30625
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
aniq integralni taqribiy hisoblash va uning tadbiqlari


2-misol. Ushbu   

         

)

0

(



)

cos


1

(

)



sin

(







t

t

a

y

t

t

a

x

 

tenglamalar  sistemasi  bilan  berilgan 



B

A

  egri  chiziqning  (sikloidaning)  uzunligi 



topilsin. 

 

42 


◄ Ravshanki, 

)

cos



1

(

2



)

(

)



(

,

)



cos

1

(



2

sin


)

cos


1

(

)



(

)

(



,

sin


)

(

,



)

cos


1

(

)



(

2

2



2

2

2



2

2

2



2

t

a

t

y

t

x

t

a

t

a

t

a

t

y

t

x

t

a

t

y

t

a

t

x













 

bo`ladi.  (5) formulaga ko`ra  izlanayotgan egri chiziqning uzunligi 



a

t

a

dt

t

a

dt

t

a

B

A

8

)



2

(cos


4

2

sin



2

)

cos



1

(

2



)

(

2



0

2

0



2

0











 

bo`ladi. ► 



4

0

. Qutb koordinatalar sistemasida berilgan egri chiziqning  uzunligini 

hisoblash. 

Faraz qilaylik, 



B

A

 egri chiziq qutb koordinatalar sistemasida quyidagi   



)

(

,



)

(









r

 

tenglama  bilan  berilgan  bo`lsin.  Bunda 



]

,

[



)

(





C

  bo`lib,  u  uzluksiz 



)

(



 



hosilaga ega bo`lsin. 

Қutb  koordinatalari 

)

,

(



  dan  Dekart  koordinatalari 



)

,

(



y

x

  ga  o`tish 

formulasiga binoan  

)

(



sin

)

(



,

cos


)

(













y



x

 

bo`ladi. Natijada 



B

A

 parametrik ko`rinishda 



)

(

sin



)

(

)



(

,

cos



)

(

)



(













 



berilgan  egri  chiziq  sifatida  ifodalanadi,  bunda 

 




),

(



    funksiyalari  3

0

  da 



keltirilgan shartlarni bajaradigan funksiyalar bo`ladi. 

(5) formuladan foydalanib 



B

A

 egri chiziqning uzunli-gini topamiz: 















d

B

A

2

2



)

sin


)

(

(



)

cos


)

(

(



)

(



 

.

)



(

)

(



2

2











d

 

Bu formula yordamida egri chiziqning uzunligi hisoblanadi. 



 

43 


3-misol. Ushbu 

3

3





Sin



a



 

tenglama bilan berilgan egri chiziqning uzunligi topilsin. 

◄ 



  o`zgaruvchi  0  dan 



3

  gacha  o`zgargandan 



)

,

(



  nuqta          18-



chizmada tasvirlangan  

l

 

egri chiziqni chizib chiqadi: 



 

(2) formuladan foydalanib 



l

 chiziqning uzunligini topamiz: 









3



0

2

3



2

3

)



3

sin


(

)

3



sin

(

)



(

d

a

a

l

 









3

0

6



2

2

4



2

3

sin



3

cos


3

sin


d

a

a

  

.



2

3

3



sin

3

0



2

a

d

a





► 



5

0

. Yoy differensiali. Aytaylik, tekislikdagi 

B

A

 egri chiziq ushbu 



)

(

)



(

,

)



(









t

t

y

t

x

 

tenglamalar  sistemasi  bilan  berilgan  bo`lib,  bunda 



)

(t

  hamda 


)

(t

  funksiyalari 



]

,

[



 da uzluksiz 



)

(t



 hamda 



)

(t



  hosilalarga ega bo`lsin  (19-chizma)  



 

 

44 


 

Ma’lumki, 



t

  o`zgaruvchining 



t



  qiymatiga 

B

A

  egri  chiziqda 



A

  nuqta 


mos keladi. 

Endi  ixtiyoriy 

]

,

[





t

  ni  olib,  unga  mos 



B

A

  egri  chiziqdagi  nuqtani 



C

 

bilan belgilaylik: 



.

,

))



(

,

)



(

(







t



t

t

С

 

Ravshanki, 



C

A

 yoyining uzunligi 



C

 nuqtaning 



B

A

 egri chiziqdagi holatiga 



qarab  o`zgaradi  va  ayni  paytda 

t

  ning  har  bir  tayin  qiymatida  yagona 



C

A

 



yoyining  uzunligiga  ega  bo`lamiz.  Binobarin 

C

A

  yoyining  uzunligi 



t

C

)

(



 

o`zgaruv-chining funksiyasi bo`ladi: 



)

(

)



(





t

C

A

t

 



(5) formuladan foydalanib topamiz: 





t

t

dt

t

t

C

A



.



)

(

)



(

)

(



2

2



 

Modomiki, 

]

,

[



)

(

)



(

2

2







C

t

t



  ekan,  unda 



)

C



A

t



      funksiya 

hosilaga ega bo`lib, 

)

(

)



(

)

)



(

(

2



2

t

t

C

A

t







 

bo`ladi. 



Keyingi tenglikning kvadratini 

2

dt

 ga ko`paytirib, ushbu  

,

)



(

)

(



)

)

(



(

2

2



2

2

2



2

dt

t

dt

t

dt

C

A

t







 



ya’ni 

2

2



2

)

)



(

(

dy



dx

C

A

d

t





 

 

45 


munosabatga  kelamiz.  Bu  munosabat  yoy  differensialining  kvadratini  ifodalaydi. 

Demak, 


yoy 

differensiali 

)

C



A

d

t



 

yuqoridagi 

)

(

,



)

(

t



y

t

x



 



funksiyalarning  differensial-lari 

dx

  hamda 


dy

  lar  orqali  ifodalanadi.  Binobarin, 

(5) formula, uzluksiz hosilaga ega bo`lgan 

)

(



,

)

(



t

y

t

x

 funksiyalar yordamida egri 

chiziq yoyining turli usullarda parametrlash-tirishda o`z ko`rinishini saqlaydi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

46 


 

 

Xulosa 

)

(x



f

y

tenglama  bilan  berilgan  egri  chiziq  uzunligini  hisoblash.  Faraz 



qilaylik, 

B

A

 egri chiziq ushbu  



b

x

a

x

f

y



,

)



(

 

tenglama  bilan  berilgan  bo`lsin.  Bunda 



)

(x



f

  funksiya 

]

,

[



b

a

  segmentda  uzluksiz 

va uzluksiz  

)

(x



f

 hosilaga ega.                         



]

,

[



b

a

 segmentning ixtiyoriy 

)

...


(

}

,...,



,

{

1



0

1

0



b

x

x

x

a

x

x

x

P

n

n





 

bo`laklashini olib, unga mos 



B

A

 yoyiga chizilgan  



l

 siniq chiziqni hosil qilamiz. 

Bu siniq chiziqning perimetri  







1

0



2

1

2



1

)]

(



)

(

[



)

(

)



(

n

k

k

k

k

k

x

f

x

f

x

x

l

 



bo`ladi. 

Har  bir 

]

,

[



1



k



k

x

x

  segmentda 

)

(x



f

  funksiyaga  Lagranj  teoremasini  qo`llab 

topamiz: 

,

)



(

1

)



(

)

(



1

)]

(



)

(

[



)

(

)



(

1

0



1

0

2



1

2

1



0

2

1



2

1





















n

k

k

n

k

k

k

k

k

n

k

k

k

k

k

k

x

f

x

x

f

x

x

f

x

x

l



 



bunda  

.

]



,

[

1





r



k

k

x

x

 



Bu tenglikdagi yig`indining 

)

(



1

2

x



f



 funksiyaning integral yig`indisidan 

farqi  shuki,  integral  yig`indida   

]

,

[



1



k

k

k

x

x

  nuqta  ixtiyoriy  bo`lgan  holda 



yuqoridagi  yig`indida  esa 

k

  nuqta  Lagranj  teoremasiga  muvofiq  olingan  tayin 



nuqta  bo`lishidadir.  Ammo 

)

(



1

2

x



f



  funksiya    integrallanuvchi  bo`lganligi 

sababli 


k

k



 deb olinishi mumkin. Natijada 



 

47 






1



0

2

)



(

1

)



(

n

k

k

k

x

f

l



 

bo`lib, undan 



dx

x

f

x

f

l

b

a

n

k

k

k

p

p











)

(

1



)

(

1



lim

)

(



lim

2

1



0

2

0



0



 



bo`lishi kelib chiqadi. 

Demak, 


B

A

 yoyining uzunligi 



 





b



a

dx

x

f

B

A

)

(



1

)

(



2



                       

bo`ladi. Bu formula yordamida yoy uzunligi hisoblanadi. 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

48 


 

Fodalanilgan adabiyotlar 

 

1. Azlarov T. A., Mansurov X. T. “Matematik analiz”. I, II tom 1994, 1995.  



2. G.  Xudoyberganov,  A.  Vorisov,  X.  Mansurov.  «Matematik  analiz».  Nasaf 

nashriyoti. 2003 yil.  



3. A. Sadullayev, X. Mansurov, G. Xudoyberganov, A. Varisov,  

   R. Ғulomov “Matematik analiz kursidan misol va masalalar 

   to’plami” 1,2 tom. ”O`zbekiston”, 1993, 1995.  

4. Tuychiyev T. T., Djumaboyev D. X. “Matematik analiz fanidan  

    1- kurs talabalari uchun laboratoriya ishlari”,T.”Universitet” 

     2003.  

 

 



 

 

Download 0,99 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish